67597 ScanImage014 (6)

32

wyraża się to adaptacją pewnych elementów w wytwarzaniu podobnyę przedmiotów, w ich zdobnictwie i stosowanych technikach. W omawiany_c czasach (tzw. wczesna epoka brązu), na obszarze od środkowej Wołgi p Skandynawię upowszechnił się specyficzny sposób zdobienia powierzchj naczyń glinianych odciskami tkanin. Obszar występowania tak zdobiony^ naczyń, został wydzielony przez archeologów jako teren rozwoju kultm ceramiki tekstylnej. Była to kultura rybaków i myśliwych, penetrujący strefę lasów mieszanych i tajgowych aż do wybrzeży Bałtyku, wchodzącyc w kontakty z różnymi zespołami ludności, w tym także prowadzącym osiadły tryb życia i gospodarkę rolno-hodowlaną.

Począwszy od IV okresu epoki brązu (1000 - 850 p.n.e.), cała wschodni strefa Bałtyku weszła w orbitę zainteresowań środkowo-europejskich cen. rów cywilizacyjnych i nordyjskich poszukiwaczy możliwości taniego nabywi nia arktycznych futer, skór, bursztynu i innych dóbr. Powstała tu stref, kontaktowa kupców nordyjskich i mieszkańców leśnej części Europy w^rschc dniej. W efekcie wypracowano stałą trasę kontaktową, wiodącą ze Skat dynawii przez Finlandię i Karelię do jeziora Oncga i dalej Susołą, Wyszcgd i Suchoną w górne dorzecze Kamy, bogate w łatwo dostępne złoża mied: uralskiej (A.V. Zbrujeva, 1952, s. 185; E.l. Goijunova, 1961, s. 9n; Ł. Okt licz, 1976, s. 152). Nawiązane kontakty handlowe pozwalały na dodatków penetracje strefy leśnej Europy wschodniej. Już w ciągu X i IX w. p.n.< użytkowany dotąd szlak handlowy stracił swe znaczenie na rzecz innej trasjj Wiodła ona od Skandynawii przez Gotlandię, Wyspy Alandzkie do pobrzeż kurlandzkiego i dalej Dźwiną do Wołgi i Kamy (Ł. Okulicz, 1976, s. 154n Wzdłuż tego szlaku szedł szeroki nurt wymiany między jego końcowy* punktami w środkowej Szwecji i w rejonie ujścia Kamy do Wołgi. Ważn punkty etapowe szlaku, to wyspa Saremaa z głównym osiedlem w Asva on pobrzeże Zatoki Ryskiej, gdzie powstało zwarte osadnictwo reprezentowali w źródłach archeologicznych przez cmentarzyska z kurhanami łodziowatyir (V. Lóugas, 1970, s. 111 n). Dalszymi wyznacznikami szlaku są osiedl obronne wzdłuż Dźwiny (F. Balodis, 1938, s. 63n; J. Graudonis, 1971 s. 65 n) oraz Wołgi, o współczesnej okresowi powstawania i użytkowani szlaku metryce założenia.

Cmentarzyska z grobami łodziowatymi na zachodnim pobrzeżu Zatol Ryskiej odnotowane zostały w rejonie dotychczasowych pustek osadniczych Użytkowano je w czasie między IV a VI okresem epoki brązu. Wykazuj rodowód gotlandzki (H. Hansson, 1927, s. 80 n; E. Sturms, 1931, s. 126 miejscowe tradycje osadnictwa neolitycznego i wczesnobrązowego oraz w? raźne powiązania z dorzeczem Wisły (Ł. Okulicz, 1976, s. 111 n). Powstał skupienia osadnicze ukształtowały się u zbiegu dwóch szlaków wymian' dalekosiężnej: północno-wschodniego szlaku miedziowego i środkowoeurc pejskiego szlaku bursztynowego. Stąd czytelne w zabytkach archeologie* nych zróżnicowanie kulturowe łączące styl północno- i środkowoeuropejs* (E. Sturms, 1935, s. 47 n; 1937, s. 83 n). Wykształciła się swoista strefa ku-turowa, obejmująca środkową Szwecję, Gotlandię, wschodnie pobrzeża Zatoki Botnickiej, oba brzegi Zatoki Fińskiej, dorzecze dolnej i środkowej Dźwiny oraz górnej Wołgi. Cechowała ją różnorodność elementów kulturowych wywodzących się z Gotlandii, z obszaru rozwoju kultury łużyckiej, oraz z bliższych i dalszych terytoriów strefy leśnej. Charakterystyczne jest również formowanie się skupień osadniczych na wybrzeżach morskich, na brzegach jezior i wzdłuż biegu większych rzek (K. Meinandcr, 1954a, s. 106n; E. Kivikoski, 1967, s. 58n; Ł. Okulicz, 1976, s. IłOn).

Powstanie dalekosiężnego szlaku miedziowego miało oczywisty wpływ' na rozwój gospodarczy i kulturowy tej strefy. Wzdłuż jego przebiegu notuje się liczne importy narzędzi i ozdób z brązu, głównie pochodzące ze Skandynawii. W oparciu o nie powstały nowe, lokalne ich odmiany. Zmarłych zaczęto chować w monumentalnych kurhanach kamicnno-ziemnych, otoczonych wieńcami z kamieni, wyposażając ich skromnie w naczynia gliniane, ozdoby i narzędzia (II.Moora, 1937, s. 368n; A. Europcus, 1938, s. 892; K. Meinander, 1954a, s. 196).

Na obszarach oddalonych od trasy wymiany dalekosiężnej, a więc w północno-wschodniej Finlandii i w zlewisku jezior Ładoga i Onega, przemiany osadniczo-kulturowe miały zupełnie inny rytm i zakres. Zanotowano wprawdzie pojedyncze narzędzia i ozdoby z brązu przywiezione tu zapew-ne z najbliższego punktu znajdującego się na trasie szlaku handlowego, nikłe ślady miejscowego odlewnictwa brązu, w dalszym jednak ciągu mieszkańcy tej strefy prowadzili koczowniczy żywot rybaków i myśliwych (A.J. Briusov, 1938, s. 238n; 1947, s. 29-30; K. Meinander, 1954a, s. 204 n).

W czasach między VIII a V wiekiem p.n.c. nastąpiły wyraźne zmiany klimatyczne, co dla leśnej strefy północno-wschodniej Europy oznaczało zdecydowane oziębienie i zwiększenie wilgotności (M.I. Neuśtadt, 1957, s. 42; J.A. Krasnov, 1971, s. 6-31). Na początku okresu subatlantyckiego południowy zasięg tajgi osiągnął 60° szerokości geograficznej, zaś wschodnie pobrzeża Bałtyku znalazły się w północnej podstrefie lasów mieszanych. Oznaczało to zmianę fitosocjologiczną lasów, w których zaczęły przeważać świerki z najwyżej 13% udziałem sosny i drzew liściastych. Zubożała fauna leśna, ochłodziły się zbiorniki wodne, co pociągnęło za sobą spadek zarybienia. Było to zapewne jedną z przyczyn stopniowego zamierania wymiany dalekosiężnej na szlaku miedziowym, rozproszenia dotychczasowych skupień osadniczych i wyraźnego zastoju w rozwoju gospodarczym, demograficznym i kulturowym.

W rejonach, gdzie nic istniały trwalsze przesłanki rozwoju gospodarczego, a podstawą powstałych w nich skupień osadniczych były wyłącznie pośrednictwo i udział w wymianie handlowej, obserwuje się całkowity zanik osadnictwa (np. Półwysep Kurski). Na wyspie Saremaa nowe skupienia osadnicze, reprezentowane przez cmentarzyska kurhanowe ze skrzyniami kamiennymi (H. Moora, 1924, s. 69n), sformowały się przede wszystkim wzdłuż zachodniego wybrzeża (Tagamoisa, Scpisc, Selgase, Loona,