67738 LastScan60

3.    W strukturze zmian odnoszących się do starości widać wyraźniej, niż w strukturze zmian właściwych wcześniejszym okresom rozwojowym, rolę czynników pozanormatywnych, a wśród nich szczególnie rolę samego podmiotu. Przejawia się to we wzroście różnic indywidualnych dotyczących ludzi starych i tym samym w trudnościach ustalenia ogólnych prawidłowości odnośnie do osobowości i zachowania się człowieka starego. Powyższy fakt skłania psychologów rozwoju człowieka do odstąpienia od „purystycznego” kanonu badań nad rozwojem na rzecz modelu wieloparadygmatycznego, otwartego na wielorakie założenia teoretyczne na temat natury człowieka oraz metodologiczne, dopuszczające różne modele badań. W odniesieniu do problematyki późnej dorosłości pluralizm metodologiczny wydaje się mieć stosunkowo najmocniejsze uzasadnienie.

4.    Wszystkie funkcje psychiczne człowieka starego, mimo ontogenetyczme określonego kierunku zmian, są plastyczne, poddają się stymulacji i modyfikacji; można je zatem optymalizować, czyniąc adaptację do starości bardziej efektywną.

5.    Adaptacja do starości jest ważnym zadaniem rozwojowym, nie stanowi jednak nadrzędnego celu rozwoju człowieka. Zgodnie z ogólną teorią kryzysów, pozytywne rozwiązanie kryzysu starzenia się powinno doprowadzić do przejścia jednostki na wyższy poziom rozwoju i wyłonienia się jakościowo nowej formy życia psychicznego. Na przykładzie badań neopiagetowskich pokazano, że jest to możliwe w sferze podmiotowej. W przeciwnym razie następuje przystosowanie obronne i kompensacyjne albo destrukcja osobowości.

6.    Efektywna adaptacja do starości związana jest z mądrością pragmatyczną jako cechą rozumu, natomiast dalszy rozwój podmiotowy - z mądrością transcendentną, będącą atrybutem całej osobowości.

7.    Wspólną podstawę mądrości pragmatycznej oraz mądrości transcendentnej stanowią operacje postformalne, cechujące aparat poznawczy ludzi w drugiej połowie życia. Mądrość transcendentna wymaga dodatkowo wspomagających warunków.

8.    Przejawem mądrości transcendentnej jako rezultatu rozwoju podmiotowego jest równowaga psychiczna, ostatecznie zaś - brak lęku przed śmiercią.

9.    Zmierzenie się z problemami starości wymaga wcześniejszego przygotowania. Jak wynika z przytoczonych badań, sposób rozwiązania kryzysu starzenia się zależy od dotychczasowej historii rozwoju człowieka, sama starość zaś jest kumulacją przeszłych znaczeń jednostki (Biihler) lub rekapitulacją samego siebie (Erikson).

Słowa kluczowe

adaptacja do starości deterioracja integracja psychiczna

mądrość transcendentna sens życia starzenie się

Pytania kontrolne

1.    Dlaczego trudno jest ustalić jednoznacznie próg starości?

2.    Jakich procesów psychicznych dotyczy nasilająca się wraz z wiekiem deteriora-cja?

3.    Na czym polega adaptacja do starości?

4.    W jakim zakresie człowiek stary może się rozwijać?

5.    Czym różni się mądrość transcendentna od mądrości pragmatycznej?

6.    Jakie są warunki osiągnięcia integracji psychiki w okresie późnej dorosłości?

7.    Dlaczego, i w jakim zakresie, współczesny człowiek stary różni się od człowieka starego sprzed kilku pokoleń?

Literatura zalecana

Rembowski J. (1984) Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, Warszawa, Poznań, PWN.

Skinner B. F., Voughan M. E. (1993) Przyjemnej starości, tłum. J. Siuta, Kraków, Wydawnictwo BUS.

Wiśniewska-Roszkowska K. (1989) Starość jako zadanie, Kraków, Znak.

Literatura cytowana

Arlin P. K. (1984) Adolescent and adult thought. A structural interpretation. W: beyond format operations, M. L. Commons, F. A. Richards, C. Armon (red.), New York, Praeger.

Assmann A. (1994) Wholesome knowledge: concepts of wisdom in a histor/cal and cross-cultu-ral perspective. W: Life-span deveiopment and behavior, D. L. Featherman, R. M. Lerner, M. Perlmutter (red.) t.12, Hillsdale, NJ, Erlbaum, s. 188-224.

Atchley R. C. (1997) Everyday mysticism: spiritual development in late adulthood, „Journal of Adult Development’’ 4, s. 123-134.

Baltes P. B., Baltes M. M. (1990) Psychological perspectives on successful aging: the model of seiective optimization with compensation. W: Successful aging: perspectives from the behavioral Sciences, P. B. Baltes, M. M. Baltes (red.), New York, Cambridge University Press.

Baltes P. B., Smith J. (1990) Toward a psychology of wisdom and its ontogenesis. W: Wisdom: its naturę, origins, and deveiopment, R. J. Stemberg (red.), New York, Cambridge Univer-sity Press, s. 87-120.

Baltes P. D., Reese H. W. (1984) The life-span perspective in developmental psychology. W: Developmental psychology: an advanced textbook, M. H. Bornstein, M. E. Lamb (red.), Hillsdale, NJ, Erbaum, s. 493-531.

Bee H. L. (1996) The journal of adulthood, Stanford, University Press.

Bianchi E. C. (1994) Elder wisdom. Crafting your own elderhood, New York, Crossroad.

Birch A., Malim T. (1998) Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości, tłum. J. Łuczyński, M. Olejnik, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Birren J. E. (1964) The psychology of aging, Englewood Cliffs, Prentice Hall.

Bromley D. B. (1969) Psychologia starzenia się, Warszawa, PWN.

Buhler C. (1968) Psychology for contemporary living, New York, Hawthorn Books.

Biihler C. (1999) Bieg życia ludzkiego, tłum. E. Cichy, J. Jarosz, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Butler R. N. (1968) The life review: An interpretation of reminiscence in the aged. W: Middle age and aaina. B. Neuaarten fred.l. Chicaao. The Universitv of Chicaao Press. s. 486-496.