68094 Obraz4

316 A R. Radcllffe-Brown - Wyspiarze z Andamanów

Jednak, dzieje się to głównie za pośrednictwem tego, co ceremonialne. To w trakcie uroczystości inicjacyjnych najmocniej odczuwana jest działająca poprzez jedzenie siła moralna społeczności. Doświadczenie to powtarza się, choć z mniejszą intensywnością, w rytuale malowania ciała po spożyciu pokarmu. Podobnie rzecz się ma, jeśli chodzi o użycie materiałów wykorzystywanych do wyrobu broni w celach ochronnych i o różne rytualne zakazy z tym związane, poprzez które przede wszystkim odczuwana jest siła moralna społeczności. W toku naszego rozumowania stwierdziliśmy, że to właśnie to, co ceremonialne, powoduje, że jednostka doświadcza wartości społecznej różnych rzeczy, których sfera ceremonialna dotyczy. Innymi słowy, możemy teraz zdefiniować ową sferę jako środek, przy pomocy którego jednostka jest skłaniana do odczuwania moralnej siły społeczeństwa wpływającego na nią zarówno bezpośrednio Jak i - w niektórych przypadkach - pośrednio, poprzez rzeczy, które znacząco oddziałują na życie społeczne. To, co ceremonialne, wpływając na jednostkę, rozwija i podtrzymuje w jej umyśle uporządkowany system dyspozycji. Dzięki nim umożliwia życie społeczne - w tej szczególnej formie, z którą mamy do czynienia na Andamanach. Aby podtrzymać jedność społeczną, posługuje się instynktownymi skłonnościami natury ludzkiej, modyfikując i układając je zgodnie z jej potrzebami.

Jako przykład modyfikacji podstawowych instynktów, rozważmy teraz pokrótce strach. Od czasów Petroniusza³⁴ po dziś dzień przypisywano mu wielkie znaczenie w związku z początkiem religii. W okresie wczesnej młodości lęk przed niebezpieczeństwem powoduje, że dziecko biegnie do matki lub ojca, aby się schronić. Tym samym instynkt strachu staje się ważnym składnikiem owego uczucia zależności, które dziecko żywi wobec rodziców. Ludy niepiśmienne używają instynktu lęku zasadniczo w ten sam sposób. Ceremonie i zwyczaje andamańskie sprawiają, że wyspiarz czuje, że znajduje się w świecie pełnym niewidzialnych niebezpieczeństw, które pochodzą ze spożywanego jedzenia, z morza, pogody, z lasu i żyjących w nim zwierząt, ale przede wszystkim od duchów zmarłych. Jedynie dzięki pomocy ze strony społeczeństwa i podporządkowując się zwyczajom społecznym, można owych zagrożeń uniknąć. Niebezpieczeństwo zbliża. Wiara w świat duchów i lęk przed nim powoduje, że wyspiarz z Andamanów trzyma się jeszcze bardziej kurczowo swoich towarzyszy. Sprawia też, że

³⁴ Primus in orbe deosfecit timor. [Bogów na świecie stworzył najpierw strach, Publiusz Stacjusz - przyp. tłum.].

bardziej intensywnie odczuwa on zależność od społeczeństwa, do którego należy. Tak samo strach przed niebezpieczeństwem stwarza w dziecku podobne poczucie wobec rodziców. A zatem wiara w krainę duchów, oddziałując na umysł jednostki, służy bezpośrednio wzmocnieniu jedności społecznej. Zgodnie z ważną regułą socjologii, solidarność grupy wzrasta, kiedy okazuje się, że zbiorowość jako całość musi przeciwstawić się innej. A zatem, wrogość między dwoma plemionami czy narodami zwiększa solidarność w obrębie każdego z nich. Również antagonizm między społecznością żywych a krainą umarłych potęguje jedność tej pierwszej.

Na tym kończą się nasze rozważania. Przeanalizowałem, z dokładnością, na jaką pozwalały ramy tej pracy, wszystkie istotniejsze cechy ceremonii andamańskich. Starałem się pokazać, jaką rolę pełnią one w życiu społecznym wysp. Na koniec naszych poszukiwań warto zastawić się, czy można zaproponować bardziej dokładną, od tej bardzo niedokładnej przedstawionej na początku, definicję sfery ceremonialnej. Jak widzieliśmy w tym rozdziale, to, co określam jako ceremonialne, składa się z (1°) kolektywnego działania, (2°) zwyczajowo wymaganego, (3°) wykonywanego w sytuacjach zmian biegu życia społecznego i (4°) wyrażającego zbiorowe sentymenty względem tego typu zmiany społecznej. Pierwsza część tej definicji wyklucza praktyki magiczne szamanów. Uznałem jednak, że warto rozpatrywać je przy tej okazji, ponieważ pozwala to nam zrozumieć pewne idee leżące u podstaw zarówno ceremonialnego, jak i magicznego. Nie wykluczyliśmy za to rytów malowania po jedzeniu. Musimy więc uznać zdobycie odpowiedniego zapasu pożywienia za zmianę biegu życia społecznego, nawet jeśli zdarza się to bardzo często, nawet każdego dnia przez całe tygodnie. Musimy jednak przyznać, że definicja ta nie pozwała nam na wytyczenie wyraźnej granicy między ceremonialnym, a sztuką, zabawą czy moralnością. Malowanie ciała białą gliną po zawarciu małżeństwa czy inicjacji musi być, jak sądzę, uznawane za ceremonialne, podczas gdy ozdabianie nowego luku bądź czółna tym samym wzorem wykonanym z tej samej substancji, powinno być raczej nazwane sztuką, Co jednak mamy do powiedzenia na temat malunków, które zwykle nanosi się przy okazji tańca lub o ozdabianiu twarzy, jeśli są wykonywane bez szczególnego powodu? Taniec na zakończenie żałoby ma charakter ceremonialny, ale czy możemy to samo powiedzieć o tym zwyczajnym, odbywającym się z okazji udanego polowania? A jeśli nie jest on ceremonialny, to czy powinniśmy go nazwać sztuką, czy może zabawą? Gdy od przyjaciół wymaga się, by obdarowali nowo poślubioną parę prezentami, czy powinniśmy nazwać ten obowiązek