68489 IMG035

wyobraźni oprócz miejsca akcji nad Gopłem oraz imion Popiela i Lecha, którzy różnią się wprawdzie wiekiem, lecz żyją w tym samym czasie, wbrew kronikarskiej chronologii, przyjmującej w tym przypadku znaczną różnicę wynoszącą około trzech stuleci.

Jan Gwalbert Pawlikowski trafnie zauważył, że w Królu-Duchu uderzające jest „ściągnięcie różnych postaci w jedno, skrócenie, streszczenie, zogniskowanie legendy dziejowej” i że w pewnym stopniu, w niektórych przynajmniej momentach rozwoju akcji, owo skrócenie ogromnych przestrzeni czasowych oraz całkowite przetworzenie nielicznych zresztą realiów podaniowych znamienne jest dla tego dzieła. Tak o tym pisze:

Poemat naśladuje tworzenie się legendy; fakty, które znane nam są z tradycji, tak przekształca, jak legenda przekształca fakty realne. Bajeczna tradycja dziejowa wygląda wobec niego jak fakt realny, a on wobec niej jak legenda. W ten niezmiernie we względzie artystycznym mądry sposób osiągnięta jest właściwa woń zamierzchłej legendyj-ności. Wydaje nam się, że my to wiemy inaczej, lepiej, a tu się jak we śnisku jedno z drugim pomieszało ... Powieść cofa się przez to w głąb, w „mgłę wieków siną". Pada na nią smętny omrok niepamiętnej dawności^M.

To ogólne stwierdzenie wydaje się słuszne, choć przytoczone przez Pawlikowskiego przykłady wymagałyby szczegółowszego udokumentowania. Przypuszcza on np., że napotkane przez Popiela pobojowisko orłów, pole zasłane skrzydłami tych ptaków, które rycerze Popiela i on sam wetknęli „sobie za pancerze” ⁵² — może mieć związek genetyczny z podaniem kronikarskim o Lechu, który po przybyciu ze swą drużyną w pobliże Gopła znalazł tam orle gniazdo i postanowił w tym miejscu zbudować gród nazwany Gnieznem, jak pisze autor Kromki wielkopolskiej, a także przybrać za herb dla założonego przez siebie państwa białego orła, jak uzupełnia Długosz ^u. Wydaje się jednak, że tego rodzaju skojarzenie trzeba traktować z dużą ostrożnością. Dodajmy jeszcze, iż orzeł i gniazdo w podaniu — to elementy o charakterze konstrukcyjnym: dają podnietę do zbudowania grodu oraz ustanowienia herbu państwowego. Orle skrzydła

¹¹ J.G. Pawlikowski, Król-Duch (Rapsod o Popielu), „Twórczość" 1949, z. 5, s. 73.

⁶² Król-Duch, Rapsod /, pieśń 1, w. 359.

“ J. Długosz, Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Wyd. J. Dąbrowski, Warszawa 1961,1.1, s. 164. — Zob. też K. Śląski, Wątki historyczno wpodaniach o początkach Polski, Poznań 1968, s. 56-57.

w Królu-Duchu pełnią funkcję destrukcyjną: zaważyły fatalnie na dalszym losie i działaniu Popiela, bo na ich widok Lech surowo go potraktował, wtrącił do więzienia i przez to decydująco umocnił pragnienie spełnienia misji mściciela:

A on — na moje skrzydła, na te pióra Patrząc (które blask wieczorny zapalił

I okrwawiła tronowa purpura)

Pobladł i berłem mię wskazawszy — zwalił.

Wzięto mię. ^H

Znacznie bardziej uzasadniony, chociaż w dotychczasowych badaniach nie zauważony, wydaje się związek kolejnego obrazu Króla-- Ducha z innym podaniem kronikarskim. Chodzi o pojawienie się w nocy przed uwięzionym Popielem królewny Wandy — będącej, według Kleinera ^B5, wcieleniem Umiłowanej — która go potajemnie uwalnia i umożliwia ucieczkę z lochów zamkowych, co przypomina opowieść o tynieckim Walterze uwięzionym zdradziecko przez Wisława z Wiślicy i także potajemnie uwolnionym przez Wisławową siostrę *■; wbrew jej woli Walter zemści się okrutnie na swoim wrogu. Podobieństwo więc tego fragmentu Króla-Ducha z podaniem tynieckim jest uderzające i zapewne nieprzypadkowe. Spod poetyckiej warstwy fabularnej przeziera tu podkład kronikarskiej legendy, co stanowić może typowy dla Słowackiego przykład przekształcania materii podaniowej. W przeciwieństwie bowiem do wcześniejszej, przed-romantycznej tradycji literackiej w zakresie interesującej nas tu tematyki dziejów bajecznych Słowacki, traktując wątki podaniowe z całkowitą swobodą — przejmuje z nich tylko niektóre motywy lub elementy i przetwarza w taki sposób, że niekiedy są one trudne do rozpoznania.

W Królu-Duchu szczególnie charakterystyczne jest także łączenie w jednym segmencie fabularnym postaci legendarnych wielkopolskiego cyklu podaniowego z postaciami należącymi do cyklu małopolskiego: Wanda występuje tu jako córka Lecha, a nie Krakusa, Popiel zaś na początku drugiej pieśni pierwszego rapsodu pojawia się w roli Rytygiera, chociaż jego imienia nie ma w samym poemacie, tylko

⁵⁴ Król-Duch-, Rapsod I, pieśń 1, w. 392-396.

^M J. Kleiner, Juliusz Słowacki, jw. t. IV, cz. 2, s. 387.

•• Zob. Kronika wielkopolska. Tłum. K. Abgarowicz, oprać. B. Kurbisówna, Warszawa 1965, s. 125-131.

222