71132 obraz1

64 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

form symbolicznych w bardziej zawoalowanej formie, ukrywającej krytykę obowiązującego ładu społecznego. Scott (1990) dokonuje przeglądu rozmaitych form komunikacji rytualnej, za pomocą których ludzie poddani dominacji mogą wyrażać uprzejmość wobec panujących, zachowując równocześnie kognitywną swobodę wyrażania swej dezaprobaty. Istotę takich form wyraża etiopskie przysłowie, użyte przez niego jako epigraf: „Gdy przechodzi wielki pan, mądry chłop nisko się kłania i cicho puszcza bąka” (s.v). Jak długo sprzeciw ogranicza się do cichego puszczenie bąka, rytuał uprzejmości zachowuje - w rzeczy samej - istniejące status ąuo. Jednakże umiejętność odtwarzania takich rytuałów, a jednocześnie wyznawanie czegoś wręcz przeciwnego, pozwala zachować przestrzeń dla nieskrępowanej myśli, która może wspierać powstanie sprzeciwu, konfliktu i zmiany.

Konflikt społeczny ma często również strukturę rytuału, przynajmniej w dwóch postaciach. Pierwszy to rytualna ekspresja okresowych konfliktów - na przykład, między mieszkańcami Meksyku pochodzenia indiańskiego i hiszpańskiego lub pomiędzy Amerykanami pochodzenia meksykańskiego i anglosaskiego na południowym zachodzie Stanów Zjednoczonych. W takich przypadkach ważnych i trwałych konfliktów formy rytualne rozwijają się w kierunku podtrzymania epizodów, których nie będzie się wówczas postrzegać jako aktów idiosyn-krazji, lecz jako wyraz szerszego konfliktu. Rytuały wykorzystywane w taki sposób w istocie podtrzymują ład, lecz jest to ład konfliktu (np. Chaffee, 1993; Dirks, 1988; Foley, 1990; Gluckman, 1955,1963; E. Hunt, 1977; P. Smith, 1991). Drugi rodzaj konfliktu o strukturze rytuału uwidacznia się w wydarzeniach o charakterze bardziej epizodycznym i an-tyinstytucjonalnym. Strajki okupacyjne, marsze protestacyjne, palenie kukieł, pogróżki słowne, śpiewy itd. stanowią zachowania, które - by odwołać się do naszej definicji rytuału - mają symbolicznie oddziaływać na życie poważne. Również w tym przypadku struktura rytualna wyraża i podtrzymuje ład społeczny, lecz jest to ład protestu, ekspresja niezgody. W takich sytuacjach rytuał wyraża i konstytuuje ład społeczny grupy opozycyjnej - albo też umożliwia ośmieszenie istniejącego ładu przez inną grupę - w istocie więc nie służy podtrzymaniu istnieją-cego status ąuo (L. Hunt, 1988; Ozouf, 1976/1988; Rothenbuhler, 1988a; Tiryakian, 1988; Ibrkle, 1975). W obu tych przypadkach konflikt zostaje wyraźnie sformułowany i natychmiast wyrażony. Collins (1988a; por. Della Fave, 1991) także podaje przykłady, w których struktura rytuału składa się na mechanizm ukrytej kontroli społecznej oraz niewypowiedzianego wyraźnie konfliktu interesów w codziennej interakcji, jak w przypadku podziału pracy ze względu na płeć lub zdeterminowanego płcią wyboru osobistego stylu. Jest to temat, którym zajmę się w dalszej kolejności.

KILKA SZCZEGÓLNYCH ZAGADNIEŃ W BADANIACH RYTUAŁU

5.1 ZMIANA SPOŁECZNA

Wyjaśnienie problemu zmiany stanowi dużą trudność dla badacza rytuału; dotyczy to zresztą całego systemu teorii, z którymi studia rytu-.ilne są historycznie związane. Rytuały, jako formy zachowania, są bar-(Izo mało podatne na zmiany. Zwykle również wiążą się z ideami dotyczącymi tradycji, trwałości i ładu w wymiarze wielopokoleniowym. < :/ęsto jedynym ich uzasadnieniem jest fakt, że w taki sposób postępu-|f się od zawsze. Jak zauważa M. Wilson (1972),

siła rytuału bierze się po części z jego rzeczywistej lub domniemanej starożytności, pozostaje jednak problem, z którym borykają się wszyscy odprawiający rytuały w społeczeństwie podlegającym szybkim zmianom, a mianowicie: jak połączyć powiązanie ze zmieniającymi się okolicznościami z uświęceniem tradycji (s. 188).

Wprawdzie studia nad rytuałem nie zawsze muszą iść w tym kie-i u nku, niemniej przeważnie kojarzyły się z konkretną wersją badań struk-miy społecznej, rozumianą jako synchroniczny wgląd w stosunkowo 11 wale wzory. Na tym właśnie zagadnieniu koncentrowała się brytyj-•■ka antropologia społeczna w okresie jej światowej dominacji (np. For-i»\s i F.vans-Pritchard, 1940; Malinowski, 1922/1981; Radcliffe-Brown, W22, 1952/1965; zob. również Harris, 1968; Leach, 1982). Rytuał pojmowany jest jako symboliczna ekspresja ładu społecznego, przyjmuje się przy tym, że - podobnie jak ład społeczny - ma on charakter trwały. Zastosowana metoda antropologiczna polega na wzajemnym odnoszeniu do siebie rytuału i ładu społecznego (Bloch 1989, zwłaszcza s. ! 18 - jako przykład krytyki tego podejścia). Czy takie sformuło-