69617 LastScan52

oceny inteligencji ludzi starych. Z jednej strony widać spadek takich zdolności, jak: myślenie indukcyjne, wyobraźnia przestrzenna, koordynacja wzrokowo-ruchowa (sprawności diagnozowane przez podtesty bezsłowne w skali Wechslera). Spadek jest widoczny zwłaszcza wtedy, gdy próby przeprowadzane są w warunkach presji czasowej. Deficyty w obszarze wymienionych funkcji uchwytne są już u osób w 57. r.ż., a stają się wyraźne po przekroczeniu 60. r.ż. (Hoyer, Rybash, 1994; Schaie, Hertzog, 1983). Największy spadek sprawności intelektualnej zaobserwowano na około 5 lat przed śmiercią naturalną i określono mianem spadku ostatecznego (terminal drop). Równocześnie stwierdzono, że rozumowanie arytmetyczne, kompetencje słowno-pojęciowe oraz nabyte w ciągu życia wiadomości (umiejętności badane w skali słownej testu Wechslera) nie wykazują ubytków. S. Krzymiński (1993) podaje, że różnica wyników w skali słownej i bezsłownej testu Wechslera u ludzi po 60. r.ż. waha się w granicach 20 punktów. W procesie starzenia się rozpadowi ulegają przede wszystkim funkcje inteligencji płynnej (tj. wrodzonej, zdeterminowanej cechami biologicznymi, decydującej o przetwarzaniu informacji i stanowiącej podstawę do nabywania nowych sprawności). Z kolei inteligencja skrystalizowana, nazywana też społeczną, jako nabyta w toku uczenia się i gromadzenia doświadczenia, wykazuje tendencję do wzrostu lub utrzymywania się na stałym poziomie. Prawidłowość tę ilustruje ryc. 8.1.

Ryc. 8.1. Tendencje zmian w poziomie inteligencji płynnej i skrystalizowanej w ciągu życia człowieka

(wg: Baltes, Reese, 1984)

Jakościowe zmiany w zakresie operacji formalno-logicznych ludzi starych nie są jednoznaczne. Trempała (1989) odnotował znaczne zróżnicowanie wyników w tej dziedzinie badań. Autor interpretuje ten fakt rosnącym wraz z wiekiem wpływem czynników indywidualnych oraz tzw. ukrytych zmiennych rozwojowych na myślę-nie formalno-operacyjne. Zauważa przy tym, że kolejność operacji, które ulegają deterioracji jest odwrotna w stosunku do kolejności ich nabywania. Oznacza to, że im wcześniej wykształcona została dana sprawność, tym wolniej zanika. Mimo inter- oraz intraindywidualnego jakościowego zróżnicowania obrazu operacji formalnych uznaje się, że wraz z wiekiem w okresie późnej dorosłości postępuje tendencja spadkowa dotycząca sprawności myślenia formalno-logicznego.

Czynniki wpływające na obraz funkcji intelektualnych

Istnieje szereg czynników modyfikujących obraz zmian deficytowych w sferze procesów intelektualnych. Należą do nich: poziom wykształcenia, charakter aktywności, rodzaj rozwiązywanych problemów, typ osobowości, a szczególnie poziom aspiracji oraz rodzaj celów życiowych. P. Baltes i S. Willis (za: Baltes, Reese, 1984) w obszernych badaniach udowodnili, że dzięki treningowi sprawności intelektualnych można uzyskać znaczną poprawę wyników testowych. Nawet osoby powyżej 70. r.ż. po treningu interwencyjnym osiągają wyniki zbliżone lub wyższe w stosunku do wyników osób młodszych. Badania Baltesa i Willisa pokazują, jak ogromne rezerwy możliwości intelektualnych ukryte są w formie latentnej u ludzi starych (zob. Pietrasiński, 1990). Autorzy interpretują obniżanie się z wiekiem inteligencji płynnej specyfiką nowych zadań życiowych, przed jakimi stają osoby starsze, zmianą wymagań społecznych i koniecznością rozwijania innego rodzaju kompetencji niż te, które są potrzebne ludziom młodym.

Innego rodzaju czynnik modyfikujący obraz funkcji intelektualnych ludzi starych związany jest z tzw. efektem generacyjnym (birth cohort effect). W badaniach z zastosowaniem analizy sekwencyjnej stwierdzono zależność poziomu i jakości procesów poznawczych ludzi z danego pokolenia od specyficznego doświadczenia oraz wymagań zdefiniowanych przez warunki społeczno-kulturowe charakterystyczne dla danego okresu historycznego (Schaie, Hertzog, 1983). Osoby biorące udział w badaniach w roku 1970 i osoby będące w tym samym wieku, ale badane w roku 1975 uzyskały w testach zdolności intelektualnych znacząco różne wyniki. Dopiero po 70. r.ż. zaobserwowano względnie stały wzorzec spadku sprawności funkcji inteligencji płynnej u reprezentantów wszystkich grup pokoleniowych. Wydaje się, że warunki historyczne, takie jak zmiana sytuacji społeczno-gospodarczej, nowe technologie (np. komputeryzacja), migracje, tempo życia i inne, kształtują specyficzny kontekst życia, określają codzienne zadania i tą drogą wpływają na cechy osobowe, wyostrzając je lub tłumiąc w danej generacji (kohorcie). Założenie psychologii rozwoju człowieka na temat efektu generacyjnego ma szczególne znaczenie w odniesieniu do osób starszych. Oznacza ono, że stary człowiek w dzisiejszych czasach nie jest takim samym starym człowiekiem, jak jego rówieśnik sprzed kilkunastu a nawet kilku lat (Baltes, Reese, 1984, s. 496). Założenie to, obalając mit o uniwersalnej tendencji obniżania się poziomu funkcji intelektualnych z upływem lat, podważa tym samym zasadność ustalania norm rozwojowych w odniesieniu do inteligencji ludzi starych w takim znaczeniu, w jakim to się czyni odnośnie do inteligencji dzieci. Ponadto, ogranicza ono wagę tezy dotyczącej biologicznych wyznaczników rozwoju człowieka. Akcentując znaczenie warunków środowiskowych, uwypukla równocześ-