80082 IMGP8588

32 Paulina B u chwald-Pelcowa

na ze Skargą w kamienicy Prowany w Krakowie^{1 2}. Matką Hieronima była druga jego. żona,. Zuzanna Łaska-. Jak poświadcza to Summariusz dokumentów hr. Morsztynów, w 1578 r. rodzice Hieronima zapisali sobie dożywocie (później jednak, w 1587 r., zapis ten skasowali). Ojciec Hieronima, Florian, miał dzieci także z pierwszą żoną — Zofią: jej synem był najstarszy brat Hieronima, imiennik ojca, Florian. Ojciec zmarł w 1587 r., matka zaś wkrótce potem, gdyż nie żyła już w roku 1591. Była córką wielkiego, słynnego nie tylko w Polsce działacza reformacyjnego — Jana Łaskiego młodszego. Należy przypuszczać, że dźwigała dziedzictwo zarówno religijnych przekonań swego ojca i jego świetnych koligacji z najwyższymi możnowładcami kraju, jak i jego późniejszych zawikłanych losów. Była przecież córką bratanka prymasa Łaskiego i brata stryjecznego możnego Hieronima Łaskiego, ale zarazem dzieckiem eks-księdza i jego drugiej żony, Katarzyny. Można sądzić, że te rodzinne koligacje odbiły się ujemnie na losie Samuela Łaskiego, jej brata a wuja i opiekuna Hieronima Morsztyna. Choć czynny, a nawet wyróżniający się w służbie żołnierskiej i dyplomatycznej, nie doszedł Samuel Łaski do wyższych godności czy też do znaczniejszego majątku, nie dorównał też nigdy znaczeniem i możliwościami Olbrych-towi Łaskiemu, swemu kuzynowi (synowi Hieronima), również wujowi autora Światowej rozkoszy.

Rok urodzenia Hieronima Morsztyna ustalała Maria Dynowska na 1581, opierając się na tym,źe w roku 1599 występuje onw aktach grodzkich Krakowskich samodzielnie, bez wzmianki o opiekunach, musiał więc widać być pełnoletni, czyli mieć 18 lat. Może jednak należałoby fakt ten łączyć raczej z ukończeniem przez niego edukacji (około roku 1598), o czym wiemy ze wspomnianej dedykacji Zwierciadła? W każdym razie Hieronim urodził się prawdopodobnie około 1580—1581 r. jako jeden z młodszych synów (drugim był Piotr) Floriana, bachmistrza wielickiego. Starsi od niego byli bracia: przyrodni Florian i rodzony Jan. Miał też Hieronim kilka sióstr (Elżbietę, Jadwigę, Annę i Katarzynę). Imię Hieronima, a także imiona jego braci a początkowo i matki oraz opiekunów kilkakrotnie pojawiają się w aktach grodzkich dotyczących różnych sporów granicznych czy też ustalanych przed sądem rozliczeń finansowych. W aktach z roku 1589 Hieronim i Piotr zostali nazwani braćmi „mniejszymi”, byli więc chyba wówczas obaj ; małoletni.

O młodości Hieronima, pobieranych przez niego naukach i szkołach, do których uczę-1 szczał, wiemy niewiele. Jedynie wyznanie poety w dedykacji Zwierciadła informuje, że przez trzy lata dzięki pomocy wuja Samuela pobierał nauki w znanej szkole jezuickiej w Braniewie. W podzięce Hieronim w roku 1598, gdy Samuel Łaski wracał właśnie jako poseł królewski ze Szwecji, ofiarował mu jako „brant” (tzn. czyste, wytopione złoto i srebro, a tu — dar drogocenny, klejnot) „swych nauk i kursu wszystkiego” drukowane tezy z filozofii; była to prawdopodobnie dysertacja szkolna:

Będąc z przyjazdu twego wielce pocieszony I nie mając ci sie na prędce zachować

Chcąc ci za dobrodziejstwa zwykłe podziękować,

Ofiarowałem ci był zysk nakładu twego,

Dając ci brant swych nauk i kursu wszystkiego,

Któregom przez trzy lata z twej szczodrobliwości

W Brunsberku był przesłuchał i z tamtych skrytości Philosofskich, w druk dawszy, Theses defendował,

Abym cię był po onej pracy rekreował.

Chcąc cię tym pojedynkiem tak nacieszyć swoim,

Żebym wiecznym Athlaetą mógł był zostać twoim.

I tymem jak owocem twoim cię częstował.

Boś sam był te latorośl wszczepił i wgruntował W dość niepłodnym ogrodzie dowcipu mojego,

Lecz dobrze wyprawionym z starania twojego.

(dedykacja Zwierciadła,w. 12—26)®

Niestety, nie udało się dotąd odszukać owych „tez” ani też natrafić na jakieś inne I świadectwo pobytu i nauki Hieronima w Braniewie. Wiemy natomiast, że jego młodszy brat, Piotr, upamiętnił swe imię, podpisując łaciński wiersz na końcu wydanych w Braniewie w 1601 r. gratulacji dla synów Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, zatytułowanych Propempticą... Nicolai Christophori Radziwil... filliis, D. Ioanni Georgio, D.Alberto, i D. Christophoro Radziwilis, cum Brunsberga, post dietericum studiorum spacium confec-tum, inpatriam regrederentur, a przygotowanych przez ich kolegów ze szkoły®.

Hieronim w cytowanej dedykacji stwierdzał, iż w Brunsberku,czyli w Braniewie, słu-j chał wykładanych tam nauk przez trzy lata. Wiemy jednakże, że pełny kurs szkolny w Braniewie trwał lat pięć, a nie trzy. Uczniowie mogli być co prawda przyjmowani po egzaminie od razu do wyższych klas. Może więc i Hieronim rozpoczął naukę na wyższym kursie i dzięki temu zdobył pełne wykształcenie. Szkoła w Braniewie stała wówczas na i dość wysokim poziomie i dawała swym uczniom dobre przygotowanie. Sam Hieronim był przeświadczony, że zdobył tam rzetelną wiedzę, ajego wykształcenie chwalił też j i później Seweryn Bączalski.

Z faktu studiowania w kolegium jezuickim nie możemy wyciągać wniosków co do f ówczesnej przynależności wyznaniowej pochodzącego z rodziny różnowierczej Hieronima i jego przekonań religijnych. Pobyt tam umożliwił mu bowiem wuj Samuel Laski, który ; (mimo że początkowo, po śmierci ojca — wielkiego działacza reformacyjnego, opiekował ■ się nim znany arianin Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały) wcześnie związał się ! z katolicką częścią rodziny Łaskich i występował później jako katolik, a pod koniec I i życia odbudował nawet kościół parafialny w Szynwałdzie. W swych listach do biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego, pisanych z Królewca, podkreślał niechęć Prusaków i do Kościoła katolickiego, widać był więc mocno zainteresowany dobrem katolicyzmu. Obok udziału w misjach szwedzkich, nie pozbawionych wielu przygód (pod koniec 1597 r. wydostał się fortelem z więzienia szwedzkiego, a rok później — „samodwunast” zajął Sztokholm), wielokrotnie występował również w sprawach pruskich. Pogłębiało to jego związki z północną Polską, z Pomorzem i Warmią. Miał zresztą w województwie pomorskim i chełmińskim posiadłości, a pod koniec życia osiadł we wspomnianym już Szynwałdzie¹ °. Być może to zadecydowało o skierowaniu Hieronima Morsztyna do Braniewa, a może też jakiś wpływ na decyzję Samuela Łaskiego miał biskup warmiński, kardynał Andrzej Batory, z którego orszakiem Samuel odbył przed laty podróż do | Rzymu. Przynależność wyznaniowa Hieronima mogła nie odgrywać w wyborze szkoły żadnej roli. W kolegium jezuickim w Braniewie obok katolików studiowali i protestanci, głownię z krajów północnych. Inna rzecz, że podczas nauki często zmieniali wyznanie; podobnie zdarzało się i w innych kolegiach. Tak przecież było z późniejszym towarzyszem wesołych zabaw Hieronima, Janem Gostomskim, wojewodzicem poznańskim: do kolegium poznańskiego zaczął uczęszczać jako różnowierca, potem zaś został katolikiem.

/Nie mamy żadnych wiarogodnych danych, pozwalających określić ściślej przynależnie wyznaniową Hieronima Morsztyna w czasach młodości, w okresie pobytu w koie-; gium czy też później. Stosunek do Boga, do spraw pozaziemskich zajmuje sporo miejsca w jego wierszach: obok póćhwałyTóżkóśzy światowych częste są tony pokutne, a czę-"1 ściej jeszćze pojawia się ~pfzffK~oname ó 'pOi^śzechńejTflhimi.^yieden ze swych*iifworów poświęcił wprawdzie pamięcr znanego arianina, KrzysztafcfMorsztyna (tzw. starszego), ale pochwała to wielce ogólnikowa, a powodem jej napisania mogły być względy rodzinne (zmarły był bratem jego ojca). Nie wiemy też, kiedy nagrobek ów został napisany. Prawdopodobne jest jego wczesne powstanie (Krzysztof tzw. starszy zmarł w 1600 r.)^{3 4 5},

1

T. Grabowski Literaturaariańska, Kraków 1908, s. 80 i 109.

2

® P BUchwald-Pelcówa Nieznane i zapomniane wiersze H. Morsztyna.

3

   Propempticą... Nicolai Christophori Radziwil, Brunsbergae 1601, k. Ca r.-v;

4

   S. Grzybowski, F. Mincer Łaski Samuel Gotard (po 1553-1611), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 18, z. 2 (og. zb. 77), s. 250-252.

5

   Nie wiadomo, na jakiej podstawie R. Warchoł (Poeta wstępującego baroku, „Przegląd Humanis

tyczny” R. XVIII: 1974 nr 2, s. 46) stwierdza, że właśnie nagrobek poświęcony pamięci Krzysztofa Morsztyna powstał już po zamknięciu zbioru (tzn. Summariusza wierszów), wiatach 1616-1620. Także inne opinie R. Warchoła o chronologii twórczości Hieronima Morsztyna budzą duże wątpliwości.    \

Prmlid hum»ruityc*nv