82181 LastScan20 (3)

68 Znaczenie ogrodu angielskiego i jego teorii

ralność może on być traktowany jako ostateczny cel przyrody¹. Fizyko teologię można słusznie uznać za historyczną poprzedniczkę dzisiejszej myśli ekologicznej². Niezależnie jednak od tego, jak bliski iizykoteologii jest ideał przyrody jako ogrodu — przyroda jako ogród implikuje zawsze celowość i korzystanie z niej przez człowieka — pozostaje nadal wyraźna różnica: Wyobrażenie przyrody jako ogrodu nie oznacza, a w każdym razie dzisiaj nie może oznaczać, że przyroda sama z siebie odsyła do ewentualnego użytkownika i że również bez działalności człowieka jest mu ona przyporządkowana.

Przyroda jako ogród może być ideałem z przyszłością — z jednej strony nie dopuszcza on myśli, że istniejąca bez człowieka przyroda mogłaby być przyrodą godną pożądania, z drugiej strony oddaje sprawiedliwość poglądowi, że przyroda nie czekała na człowieka, a przez to doświadczeniu, że jej wykorzystanie nie służy eo ipsojej udoskonaleniu. Nie istnieje jednak tylko jeden ogród. Istnieje wiele typów ogrodów, z których niektóre na pewno nie nadają się na pełnienie funkcji ideału. Nasze wyobrażenie idealnej przyrody chcemy wyrazić w krytycznej refleksji nad tymi typami.

2. Typy ogrodów

Ogród angielski jest wyjątkowy już z tego powodu, że dopiero wraz nim zaczęto mówić o typach ogrodów. Na kontynencie, zwłaszcza w Niemczech, zaczęto go usilnie propagować od drugiej połowy XVIII weku, co doprowadziło do wyparcia panującego dotąd typu ogrodu, który dopiero przez to stał się „ogrodem francuskim”. Różnice między tymi typami są wyraźne i dzisiaj nadal najłatwiej je uchwycić przez ich przeciwstawienie. Podczas gdy na współczesnych im obrazach ogrody francuskie są prawie zawsze przedstawiane w formie ich rzutu poziomego, to ogrody angielskie prezentowane są za pomocą „widoków”. Piękno ogrodu francuskiego nie odsłania się przed zwiedzającym, który — często zamknięty między ścianami buków — nie zauważa geometrii planu i wyrafinowaniu ornamentów. Piękno ogrodu francuskiego musi być pomyślane, zobaczyć można je co najwyżej z pierwszego piętra zaniku, z pokoi króla. Czar ogrodu angielskiego polega natomiast właśnie na zmieniających się sceneriach i widokach, które odsłaniają się przed zwiedzającym. Jego artystycznego źródła trzeba szukać w malarstwie widokowym i pejzażowym. Jego projektanci często sami byli malarzami. Architekci ogrodu francuskiego natomiast byli rzeczywiście architektami i ogród projektowali jako rozszerzenie domu — z korytarzami, salonami i niszami — czy też lepiej: „jako wprowadzenie przyrody do domu”. Z tego powodu ogród francuski jest możliwie całkowitym podporządkowaniem przyrody formalnym zasadom człowieka, przede wszystkim geometrii. Na długo przed pełnym rozwojem przyrodoznawstwa matematy-zacja przyrody odnosi tu swoje pierwsze sukcesy. Angielska sztuka kształtowania ogrodu, która pojmuje siebie zarazem jako ogrodnictwo pejzażowe, wychodzi natomiast od faktycznej przyrody, akceptuje jej różnorodność i dopasowuje się do niej w swoim wprowadzaniu porządku. Ta różnica prowadzi do tego, że formę ogrodu francuskiego można utrzymać jedynie w ciągłej walce z autonomią przyrody: głównym zajęciem ogrodnika jest przycinanie. Ogrody pejzażowe natomiast — chociaż nadal są to ogrody — kierują się ideą wolności, swobodnej przyrody: ogrodnik pozwala rosnąć. Niektóre z tych ogrodów są dzisiaj jeszcze piękniejsze niż w chwili ich założenia, gdyż dopiero z czasem mogły się stać tym, czym być miały.

Rozwój ogrodu angielskiego w XVIII wieku ma miejsce w okresie emocjonalnego odkrycia przyrody i jej moralnej idealizacji, która swój najbardziej znany wy-

1

   Immanuel Kant, Kn/tyka władzy sądzenia, tłum. Jerzy Gałecki, BKF, PWN, Warszawa ¹1986. §§ 82. 83.

2

   Engelbert Schramm, Ókologie-Lescbuch. S. Fischer, Frank-furl/M. 1984.