82317 skanowanie0104

A

liczby i starzenie się jej ludności). W pewnym związku z demografią pozostaje czynnik narodowościowy, czyli struktura narodowościowa ludności państwa. Rzadko zdarzają się państwa względnie jednorodne narodowościowo. Wielonarodowościowy charakter państwa bądź występowanie dużych i silnych narodowości powoduje liczne, nierzadko zasilane z zewnątrz problemy wewnętrzne i w polityce zagranicznej. Były one przyczyną rozpadu zarówno wielkomocarstwowego Związku Sowieckiego, jak też małych federacji — Jugosławii czy Czechosłowacji. Są źródłem wielu napięć, sporów granicznych i konfliktów. Tam, gdzie stosunki narodowościowe udaje się ułożyć zgodnie z prawami człowieka i lojalnością wobec państwa zamieszkania, narodowościowa różnorodność może być źródłem dynamizmu społecznego i bogactwa kulturowego.

Klęska faszyzmu w II wojnie światowej oraz upadek komunizmu w końcu lat osiemdziesiątych wyraźnie ograniczyły rolę ideologii i będących ich pochodną doktryn w polityce państw i w stosunkach międzynarodowych. Ogłoszono nawet ideologiczny „koniec historii”. Na scenie pozostała ideologia liberalno-demokratyczna, która w płaszczyźnie ekonomicznej opiera się na zasadach kapitalizmu rynkowego. Jest to ideologia bogatego Zachodu („Północy”), która powoli ogarnia inne regiony świata. Jednakowoż zróżnicowanie cywilizacyjne oraz przepaściste nierówności pod względem poziomu rozwoju i bogactwa stanowią przesłankę powstawania nowych totalnych wizji ładu społecznego kontestujących dominującą obecnie ideologię Zachodu (odrębność starają się zachować Chiny, odwołujące się do konfucjanizmu jako systemu filozoficzno-ideologicznego porządkującego życie społeczne, oraz inne państwa wschodniej Azji). Jak dowodzi przeszłość, może to mieć konsekwencje międzynarodowe.

Podobnie wygląda funkcja czynnika religijnego, choć należy unikać tutaj uproszczeń. W przeszłości odgrywał on znaczącą rolę w polityce państw i bywał przyczyną naturalnej solidarności („rodzina narodów chrześcijańskich”), ale także wielu konfliktów i „świętych wojen”. Obecnie czynnik religijny jest silniejszy w polityce części państw słabiej rozwiniętych, zwłaszcza islamskich, oraz w niektórych państwach postkomunistycznych.    u

Ściśle powiązany z uwarunkowaniami ideologicznymi i religijnymi jest czynnik, etyczny. W związku z coraz większym wpływem społeczeństw na politykę państw ich przywódcy starająsię w coraz większym stopniu uwzględniać wartości i normy moralne. Ich ignorowanie w życiu międzynarodowym wywołuje z czasem gwałtowne reakcje społeczeństw i narodów, które odrzucają politykę (ład polityczny) naruszającą ich przekonania moralne.

Pewne znaczenie zachowuje czynnik osobowościowy, czyli rola wybitnych jednostek w polityce państw i instytucji międzynarodowych. Obserwuje się spadek znaczenia tego czynnika w ustabilizowanych społeczeństwach demokratycznych. Wielcy charyzmatyczni przywódcy wywierają wpływ na przebieg wydarzeń międzynarodowych w sytuacjach wyjątkowych, czasem wręcz przełomowych (wojny, rewolucje), a także gdy stoją na czele państw autokratycznych (np. Iran Chomei-niego). Rola czynnika osobowościowego jest w coraz większym stopniu krępowana uwarunkowaniami prawnymi; chodzi o prawo wewnętrzne i międzynarodowe, które w rosnącym stopniu ogranicza pole manewru państw — rozszerzanie się zakresu materii obejmowanej regulacjami międzynarodowymi staje się przeszkodą dla woluntaryzmu i arbitralnych poczynań polityków.

Jak już powiedziano, poszczególne czynniki określają politykę (oddziaływania) konkretnych uczestników, a także zjawiska i procesy w stosunkach międzynarodowych. Na przykład czynnik militarny jest ważnym instrumentem polityki państwa i zarazem jest istotny dla bezpieczeństwa międzynarodowego, w tym wojny lub pokoju.

Uczestnicy i ich interesy, uwarunkowania prowadzonej przez nich polityki, ich wzajemne relacje, dynamiczne strumienie oddziaływań międzynarodowych tworzą struktury międzynarodowe (układy, systemy), które można wyodrębnić według różnych kryteriów. Owe struktury nie są bynajmniej statyczne, lecz stanowią ramy procesów rozwojowych w życiu międzynarodowym, a zarazem zręby pewnego porządku międzynarodowego. One także są uwarunkowaniami stosunków międzynarodowych.

I tak, ze względu na różne dziedziny można mówić o różnych międzynarodowych stosunkach politycznych, w tym dyplomatycznych, o stosunkach ekonomicznych (coraz częściej określa się je jako gospodarkę światową) — wyodrębnia się tu niekiedy stosunki finansowe, o stosunkach w sferze militarnej, kultury, problemów społecznych, o stosunkach prawnych, naukowych itd. Stale powstają nowe dziedziny obrotu międzynarodowego (w ostatnich dziesięcioleciach jest to np. współpraca dotycząca przestrzeni kosmicznej, ochrony środowiska naturalnego człowieka). Co się tyczy organizacji sformalizowanych, to jedyną uniwersalną, w sensie podmiotowym i przedmiotowym, instytucją jest Organizacja Narodów Zjednoczonych. Należą do niej niemal wszystkie państwa (188 — koniec 1999 r.) i obejmuje ona niemal wszystkie dziedziny stosunków międzynarodowych. Tak rozległy zakres przedmiotowy oraz liczba i zróżnicowanie państw wchodzących w skład ONZ sprawiają, iż pod wieloma względami jest ona mało skuteczna, a formułowane w jej ramach normy i zobowiązania są często trudne do wyegzekwowania. W celu zwiększenia efektywności współpracy międzynarodowej, lepszego wykonywania przyjmowanych porozumień tworzone są organizacje wyspecjalizowane, również o światowym zasięgu, np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Międzynarodowa Organizacja Pracy. W tym samym celu utworzono kilka organizacji regionalnych

0    szerokim zakresie przedmiotowym: Organizację Państw Amerykańskich, Organizację Jedności Afrykańskiej czy — od 1994 r. — Organizację Bezpieczeństwa

1    Współpracy w Europie (OBWE).

Państwa zbliżone do siebie według kryteriów gospodarczych, cywilizacyjnych i ekonomicznych tworzą nierzadko mniejsze ugrupowania czy zinstytucjonalizowane związki w celu realizowania określonych zadań. Należą do nich sojusze wojskowe, strefy wolnego handlu, organizacje gospodarcze w rodzaju ASEAN czy OECD, organizacje międzynarodowe w sferze cywilizacji niematerialnej — Rada Europy. Odrębną kategorię stanowią instytucje sądownictwa międzynarodowego oraz ta-