82887 P1070321

OL*

T +

C Tendencje do specjalizacji działają jednak zwykle w większych gru-; pach wyrazów o określonych cechach wspólnych. Podatne na zmiany te-( go typu są na przykład świeżo zapożyczone wyrazy obce. Podłoże zwężenia zakresu semantycznego pożyczki może być różne. Niekiedy następuje A ono pod wpływem okoliczności realnych. Zapożyczenie angielskiego wy-/ razu dog 'pies’ w znaczeniu 'rasa psów wyróżniających się wielkim wzrostem’ wynikało zapewne stąd, że ten właśnie gatunek psów sprowadzano z Wysp Brytyjskich. Podobnie wyraz katecheta, przejęty przez środowisko duchownych, nabrał znaczenia 'nauczyciel religii”, choć jego grecki pierwowzór charakteryzował się zakresem szerszym: ‘nauczyciel w ogóle’.

Czasem wyraz obcy zostaje przyswojony w jednym tylko znaczeniu, które w języku wyjściowym ma charakter drugorzędny, stanowi jakiś . wyspecjalizowany odcień treści podstawowej. Wypadkiem szczególnym * jest dwukrotne zapożyczenie tej samej jednostki — raz w znaczeniu ogól-'mejszym, zaś drugi raz — w specjalnym. Osiemnastowieczna pożyczka francuska żaluzja ‘metalowa lub skonstruowana z drewnianych płytek zasłona na okno, zwykle sklepowe’, dostała się w tym samym wieku do polszczyzny w swej podstawowej funkcji semantycznej. „U dawnych Polaków — pisał „Monitor” 68, 255 — mąż o cnotę swej małżonki troskliwy nazywał się zawistnym, a ta troskliwość miała imię zawiści; teraz po-mienioną troskliwość daleko gładziej nazywa się żaluzją” (L).

\ Zwężenie zakresu nazw obcych może też mieć podłoże wewnętrznoj ęzy- ^ ij kowe. Pożyczka zaczyna mianowiciejkonłnitować^ia polskim gruncie z ele-V mentem rodzimym o tej samej funkcji i szanse utrzymania się w obiegu v zyskuje wówczas, gdy się zdoła od niego dostatecznie odróżnicować zna-) czeniowo. Zwykle wiedzie to do stabilizacji przejętego wyrazra w Jakimś szczególnym zakresie użycia, na przykład w terminologii. Afekt był do /■jjyXVIII w. synonimem uczucia (por. częste przeciwstawienie afekt — rozum, np. „Rozum mężczyznę, białogłową afekt rządzi' (...), nie gdzie rozum, ale gdzie afekt — tam wszystka". Fr. Prz. 11, L), zwykle jednak występował w odcieniu zwężonym 'miłość, przywiązanie do czego’ („Chciałem jej się oświadczyć z afektem”. Teat. 9b 66, L); dziś wyraz zachował

się w użyciach termir^ologicznych (psychologicznych, prawniczych) na oznaczenie krótkotrwałego stanu emocjonalnego wyzwalającego nieobliczalne reakcje (zabójstwo w afekcie). Czasownik akomodoumć się należał aż do schyłku XIX w. do słownictwa potocznego jako odpowiednik wyrazów rodzimych^Sostosowywać się, podporządkować się, np. „Musiała się świeckim obyczajom akomodować”. Sk. Żyw. 373, L; „Z oczu biegających na wszystkie strony coś mu kociego czy szatańskiego wyglądało, do czego i ubiór jego wielce się akomodował”. Chodź. Pisma I, 379, Dor.; dziś jest to termin z zakresu optyki i medycyny.

Prospekt do końca XVIII w. utrzymał swe tradycyjne, zgodne z łąciń-

Y

skim pierwowzorem znaczenie 'widok* („Pokazuje się miasto w najpiękniejszym i trudnym do wyobrażenia prospekcie". Staś. Dzień. II, 256). treść pierwotną, wywodzącą się z łaciny, zachowywał też długi czas wyraz konkurs, używany jako synonim zbiegania się, zgromadzenia, zbiegowiska („Przy pogrzebie taki był konkurs ludzi cisnących się, aby cokolwiek z re-likwij świętego mieli, że kościół zamknąć musiano”. Sk. Żyw. 1, 419, L). Prawdopodobnie w XVIII w. na podłożu tej ogólnej treści ukształtowały się pewne odcienie szczegółowe, np. znaczenie prawnicze 'zjazd wierzycieli dla wszczęcia postępowania cywilnego przeciw niewypłacalnemu dłużnikowi*. Nęosemantyzmem Osiemnastowiecznym była też zapewne treść 'współzawodnictwo, ubieganie się o pierwszeństwo*, skoro Linde nie notuje jeszcze ani jednego przykładu ilustrującego jej użycie.

Wśród różnych odcieni znaczeniowych czasownika ordynować, podawanych w słowniku Lindego, a mianowicie: rozkazywać* 'przekazywać', "wyświęcać*¹⁵ itp., brak jeszcze Współczesnej, wyspecjalizowanej treści X "uprawiać praktykę lekarską*. Może było to pierwotnie znaczenie kontekstowe, realizowane w związkach typu ordynować kuracją, ordynować lekarstwo 'polecać, zalecać’, które zyskało potem samodzielność.

W XVIII w. nie wchodził jeszcze w skład terminów lekarskich przymiotnik weneryczny, skoro Linde notuje go tylko w kontekście „kunszty weneryczne” 'miłosne* (Tward. Pasą. 15).

Charakterystyczne jest to, że znaczna część procesów specjalizacyjnych j w dziedzinie słownictwa zapożyczonego zaszła u schyłku XIX w., a więc j w okresie ogólnej modernizacji leksyki polskiej, usuwania z niej elemen- j tów zbędnych. ,,nadmiarowych” i znaczeniowo nieostrych. Licencja je- 1 szcze w połowie tego wieku miała ogólną treść "pozwolenie* („Nie spo- i dziewając się jednak pozwolenia zmiany habitu, umknął bez licencji z klasztoru”. Szajn. Jadw. II, 51, Dor); melioracja w początkach XX w. oznaczała ulepszenie dowolnego rodzaju („Bez najmniejszej uwagi słuchał mego sprawozdania o melioracjach. Daliśmy nową podłogę w bramie, wyre-perowaliśmy dachy”. Prus Lalka III, 14, Dor.), a agitacja była synonimem ⁽ ruchu („Choć szedł piechotą dla agitacji, ekwipaż wcale ładny postępował za nim”. Krasz. Opow. 37, Dor.)^J6.

W zastosowaniach ogólnych, nieterminologicznych mogły jeszcze u schyłku XIX w. występować wyrazy kawerna¹⁷ i impotencja (Krasin-

¹⁵ „Pięć rot ordynuje przeciw mostowi”. Bardz. Luk. 29; „Do tego kupca są ordynowane weksle moje”. Gród. Dis. D2.

¹⁴ W XVIII w. analogiczne znaczenie, mianowicie 'poruszać', miał czasownik agi-touać: „Masło agituj w moździerzu, aż sczernieje”. Corap. Mad. 261. L.

¹⁷ Podstawowym znaczeniem wyrazu w XVII w. była treść 'dół w ziemi albo rozpadlina w skale*. Linde oznacza go jako poetyzm i ilustruje cytatami: ..Grobowa kawerna” Ko.chow. 83; „Z dziećmi, z żonami w lochy i kawerny kryć się poczęli, o tym usłyszawszy”. Chrośc. Fars. 123.

67