84812 obraz3

54 Rytuały

nie utwierdza istniejącego porządku, lecz przyczynia się do jego odnowy lub zakwestionowania. Można wyróżnić rozmaite wobec niego postawy: neutralność, kpina, kreacja (promocja neorytuałów).

Rytuały świeckie, podobnie jak religijne, rozpatrzymy, nie wyczerpując oczywiście tematu, w trzech kategoriach: rytuały masowe, rytuały kontaktów międzyludzkich i rytuały cielesne.

II. Rytuały masowe

Są one charakterystyczne dla społeczeństwa, w którym istotne miejsce zajmuje opinia publiczna oraz konsumpcja. Istnieje wiele form tych rytuałów:

-    ceremonie, defilady, manifestacje upamiętniające jakieś zdarzenia, których znaczenie polityczne się zmienią a klimat uczuciowy jest intensywny;

-    gry sportowe różnego rodzaju - mistrzostwa, wyścigi, olimpiady, w których uczestniczą zawodnicy i publiczność;

-    święta i widowiska masowe przeżywające obecnie ewolucję, o której już

wspominaliśmy.

Żaden z tych świeckich rytuałów nie jest bardziej niż inne reprezentatywny dla naszej epoki, lecz postaramy się znaleźć znaczące przykłady i aspekty problemu.

1. „Religie polityczne”

Należy zaznaczyć, że świeckie zgromadzenia o charakterze religijnym nie zawsze przyjmowały formę masowych ruchów politycznych, czasem były to stowarzyszenia pacyfistyczne, raczej zamknięte, a nawet tajne, jak np. masoneria. „Religia polityczna”, żywa w Europie Zachodniej od ponad dwustu lat, może być uważana za pewien rodzaj „religii cywilnej”, kultywującej braterstwo (bardziej lub mniej wybiórcze), koegzystującej i współzawodniczącej z religiami oficjalnymi, od których zapożyczyła wiele elementów: inicjację, ceremonie, emblematy, język sakralny oraz rytuały. W wydanym niedawno słowniku (Dictionnaire de la Franc - Maęonnerie, PUF,

1987) artykuł „Obrzęd” zajmuje trzydzieści stron.

Bez wątpienia Rewolucja Francuska zrodziła pierwsze kulty polityczne mniej lub bardziej oficjalne, np.: Kult Rozumu (celebrowany w katedrze Notre-Dame w Paryżu w 1793 r.), Kult Najwyższej Istoty (proponowany przez Robespierre’a Konwentowi), Kult Dekady, oparty na kalendarzu o tej samej nazwie, składający się z obrzędów katolickich i masońskich. Należy tu wspomnieć o manifestacjach

55

ludowych, pochodach, zgromadzeniach, które poprzedziły powstanie świąt zbiorowych, np. Święta Federacji, 14 Lipca 1790 - święta narodowego Francji. Religia obywatelska miała także swoje symbole - trójkolorowe kokardy, flagę, drzewa wolności i ołtarze wznoszone w miastach i wsiach. Według historyka Mathieza „istnieje religia rewolucji, której przedmiotem są instytucja społeczna i jej problemy (Deklaracja Praw, Konstytucja), modlitwy i pieśni (Marsylianka, Qa ira)’\

Jednak nowe kulty, zapożyczające wiele elementów z tradycyji liturgicznej, nie są tak trwałe jak wielkie religie historyczne, a sztuczność i nietrwałość tych form była przyczyną ich nagłego zniknięcia na początku Konsulatu. Stanowiły one zaczątek religii politycznych, które pojawiły się później, wraz z rozwojem społeczeństw masowych.

J.-P. Sironneau podkreśla doniosłe znaczenie zbiegu wydarzeń historycznych dla pojawienia się rytuałów politycznych.Tworzą się one w warunkach:

-    społeczeństwa o zachwianej równowadze ekonomicznej, w którym szerokie kręgi oczekują wyjścia z przedłużającej się frustrującej sytuacji,

-    istnienia tradycji typu mesjanistycznego powiązanej z wątkami odrodzenia i zbawienia,

-    pojawienia się charyzmatycznego przywódcy, który według socjologa Maksa Webera uosabia władzę opartą na oddziaływaniu silnej osobowości oraz fanatyzmie uczniów i zwolenników. Taki wódz jest nośnikiem świadomości zbiorowej.

Jeśli zbada się sytuację Rosji na początku wieku oraz Niemiec w latach dwudziestych, można stwierdzić, że warunki, w jakich rozwijały się dwie niezależne od siebie ideologie komunizmu i narodowego socjalizmu, były jednak zupełnie odmienne.

Przypadek narodowego socjalizmu. Przywódcy nazistowscy różnili się (od komunistów - przyp.red.) poglądami na temat wprowadzenia rytuału, który stopniowo miał zastąpić kult chrześcijański na poziomie liturgii i symboli (sfastyka). Zdecydowanie proponowali oczekującym masom ściśle określoną formułę. W ciągu roku obchodzono liczne zrytualizowane święta, np. Urodziny Fiirera, Święto Pracy, Święto Matek, Święto Żniw, Rocznicę Przewrotu, Przesilenie. Każde z nich miało właściwą oprawę: okolicznościowe hymny, przysięgi, pochody. Kulty krwi i zmarłych zajmowały centralne miejsce, skłaniając działaczy do identyfikowania się z bohaterami historycz-