84842 LastScan25

prowadzi, zdaniem wielu badaczy, do oderwania myślenia od pragmatyki życia codziennego. Jednak adaptacja do codziennych warunków życia wymaga od człowieka umiejętności rozwiązywania konkretnych, rzeczywistych problemów. Próby ich rozwiązywania sprzyjają rozwojowi struktur poznawczych w dorosłości. W koncepcjach inteligencji postformalnej postuluje się zatem, że w dojrzałym pojmowaniu świata aspekt formalny i treściowy wzajemnie się przeplatają.

2.    Rozwój rozumowania formalnego w koncepcji Piageta dobrze opisuje kształtowanie się umysłowej reprezentacji świata fizycznego. Jednak wielu badaczy uważa, że myślenie formalno-logiczne znajduje ograniczone zastosowanie w rozwiązywaniu problemów społecznych.

3.    Myślenie formalne, wskutek tego, że jest rządzone regułami logiki klasycznej, prowadzi do wyodrębnienia w rozwiązywanych przez podmiot problemach pojedynczych związków między ograniczoną liczbą zmiennych. Uzyskuje się wtedy dokładny i pewny wynik, ale nie uwzględnia się kontekstu, z którego problem wyrasta. W ten sposób podmiot ogranicza się do działania na sztucznie określonych zadaniach, gdyż rzeczywiste, codzienne problemy mają charakter otwarty i trudno jest wyznaczyć wyraźne granice między elementami problemu a kontekstem, z jakiego wyrasta.

Wymienić można kilka koncepcji myślenia postformalnego, które weryfikowane były w różnych badaniach empirycznych. Należą do nich: koncepcja „myślenia relatywistycznego” Sinnot, „myślenia dialektycznego” Bassechesa, koncepcja „odkrywania problemów” Arlin, „myślenia metasystemowego” Commonsa i Richardsa. W celu scharakteryzowania zmian pojawiających się w myśleniu młodych dorosłych koncepcje te są poniżej opisane bardziej szczegółowo¹.

6.3.2. Relatywizm w myśleniu młodych dorosłych

Jednym z pierwszych badaczy, który zwrócił uwagę na specyficzny charakter myślenia dorosłych, był W. G. Perry (1968). W badaniach dotyczących zagadnień etycznych uzyskał on wyniki, które wskazywały na to, że starsi studenci w sposób relatywistyczny ujmują rozważane kwestie. Różnią się tym od swoich młodszych kolegów, którzy podczas rozwiązywania sytuacji konfliktowych dokonują jednoznacznych ocen moralnych. Jednocześnie udało się zaobserwować (były to badania podłużne), że ci sami studenci, gdy wkraczali w okres dorosłości, ujawniali coraz większe zrozumienie subiektywnego charakteru wiedzy i systemów wartości wyrażając poglądy skrajnie relatywistyczne, od których jednak z biegiem czasu stopniowo odchodzili. Badania te pozwoliły dostrzec, że w myśleniu dorosłych pojawia się nowa, wcześniej meooecna, umiejętność ujmowania prooiemu w ramacn różnych systemów odniesień, a w konsekwencji zdolność konstruowania wielu równoważnych rozwiązań tego problemu.

Ogólnie można powiedzieć, że relatywizm polega na zrozumieniu, iż wiedza zależy od subiektywnych doświadczeń i punktu widzenia jednostki. Myślenie relatywistyczne jest szczególnie ważne w relacjach interpersonalnych. Pozwala bowiem uwzględniać punkty widzenia innych osób, a także interpretować relacje interpersonalne w kontekście wzajemnie równoważnych, a nieraz wzajemnie sprzecznych układów odniesień, co w konsekwencji umożliwia bardziej wszechstronne rozwiązanie sytuacji konfliktowych. Poznający zdaje sobie sprawę z tego, że konstruowane reprezentacje rzeczywistości, stanowią ujęcie tylko jednego z jej aspektów. Inne mogą okazać się równie ważne przy spojrzeniu z odmiennej perspektywy.

Myślenie relatywistyczne jest według J. D. Sinnot (1984) wynikiem kształtowania się nowych struktur poznawczych, które nazywa operacjami relatywistycznymi. Zdaniem Sinnot tworzą one w rozwoju indywidualnym kolejne, następujące po etapie operacji formalnych, stadium rozwojowe. Operacje relatywistyczne zaczynają powstawać w wyniku akomodacji struktur formalno-operacyjnych w trakcie rozwiązywania codziennych zadań. Codzienna aktywność, zdaniem tej autorki, odgrywa coraz większą rolę w rozwoju poznawczym ludzi wkraczających w dorosłość.

Wyniki badań podłużnych, w których wzięły udział osoby w wieku od 26. do 86. r.ż. pozwoliły Sinnot (1984) wyróżnić następujące operacje relatywistyczne obecne w myśleniu dorosłych: (1) definiowanie problemu, (2) ustalanie parametrów, czyli nazywanie kluczowych zmiennych, (3) metateoretyczne przemieszczenie, gdy określane są zarówno teoretyczne jak i praktyczne problemy, (4) przesunięcie typu „proces-produkt”, co prowadzi do rozróżnienia dwóch odpowiedzi - opisu procesu rozwiązywania, oraz uzyskanego wyniku, (5) złożona przyczynowość, umożliwiająca rozpoznanie wielu przyczyn wybranego zdarzenia, (6) wielość rozwiązań, daje podstawy do stwierdzenia, że istnieje wiele poprawnych rozwiązań danego problemu, (7) użyteczność, umożliwia dokonanie wyboru najlepszego rozwiązania, (8) paradoks, operacja ujawniająca się, gdy jednostka spostrzega wewnętrzne sprzeczności integralnie związane z problemem, (9) samoodnosząca się myśl, wiąże się ze stwierdzeniem, że prawda jest zgodą na jedną z wersji rzeczywistości, która może być równie poprawna jak inna.

Przeprowadzono badania nad występowaniem wymienionych powyżej operacji relatywistycznych w aktywności dorosłych. D. M. Lee (1991) analizował sposób prowadzenia wykładów z zakresu historii wychowania, a Sinnot (Bńdging..., 1991) opisała sposoby rozumowania psychiatry i pacjenta w procesie terapeutycznym. Wyniki badań pozwalają stwierdzić, że wyróżnione operacje relatywistyczne występują w myśleniu dorosłych. Mają one postformalny charakter oraz spełniają funkcje adaptacyjne w życiu ludzi dorosłych. Adaptacyjny charakter myślenia relatywistycznego ujawnia się szczególnie wyraźnie w kontaktach społecznych, bowiem ten rodzaj myślenia umożliwia zrozumienie różnych systemów przekonań i rozumowań, zapewniając tym samym lepszą komunikację z innymi.

1

Warto podkreślić, że do tej pory nie uzyskano precyzyjnej, formalnej konceptualizacji myślenia postformalnego, chociaż niektóre prace (np. Commons, Richards, Kuhn, 1982) zdają się do tego zmierzać. Problem możliwości sformalizowania opisu tego rodzaju myślenia stanowi kwestię sporną, gdyż niektórzy badacze, np. G. Labouvie-Vief (1986), twierdzą, że z samej swojej natury nie może ono podlegać formalnej konceptualizacji.