85150 P1170382 (2)

2fi Marek Gedl

brązu, w tym także na kulturę łużycką (por. Zróżnicowanie wewnętrzne kultury łużyckiej). patrzymy nieco inaczej niż przed półwieczem. Można więc spróbować ponownie spojrzeć na kształtowanie się kultur archeologicznych na Pomorzu w środkowej i w początkach młodszej epoki brązu.

Niestety, baza źródłowa do badań nad interesującym nas zagadnieniem prawie nie zmieniła się w stosunku do sytuacji panującej pod koniec lat pięćdziesiątych naszego stulecia, gdy ukazało się monograficzne opracowanie kultury łużyckiej na Pomorzu (J. Kostrzewski 1958) oraz opublikowano źródła odnoszące się do starszych okresów epoki brązu z owego terenu (K. Kersten 1958). Obydwie wyżej wymienione prace prezentują głównie bazę źródłową zgromadzoną do lat czterdziestych. Przyznać trzeba z przykrością, że w przeciwieństwie do postępu badań nad innymi epokami i okresami na Pomorzu, stwierdzić można niemal zupełny brak zainteresowań badawczych problemami starszej, środkowej, a w części i młodszej epoki brązu. Z systematycznych prac badawczych prowadzonych w ostatnich kilkunastu latach można tu jedynie wymienić zakrojone na dużą skalę badania cmentarzyska kurhanowego w Siemirowicach, woj. Słupsk (M. Pietrzak 1959; A. Szymańska 1976; 1977) oraz podjęte przez S. Wesołowskiego badania cmentarzyska w Dolicach, woj. Szczecin. Obydwa cmentarzyska wiążą I się jednak już z problematyką młodszego okresu epoki brązu, podobnie I jak badane przez F. Lachowicza cmentarzysko w Grabowie, woj. ] Koszalin (F. Lachowicz 1968). Z m okresu epoki brązu zbadano jedynie 'I jeden kurhan w Skromu, woj. Koszalin (J. Ostoja-Zagórski 1970).

Gdy weźmie się pod uwagę materiały pochodzące z 11 okresu epoki brązu z terenu Pomorza, to przede wszystkim należy stwierdzić, że nie można tego regionu włączać w całości w obręb kultury przedłużyckiej, jak to niekiedy dawniej sugerowano (J. Kostrzewski, W. Chmielewski, K Jażdżewski 1965, s. 136, ryc. 27; J. Kostrzewski 1966, s. 41, mapa 5). Można natomiast na terenie Pomorza wyróżnić nieco zabytków, głównie szpil brązowych, związanych raczej z późną fazą kultury przedłużyckiej (M. Gedl 1975, tabl. 26). Grupują się one głównie w okolicach Pyrzyc na Pomorzu Zachodnim, a pojedynczo rozproszone są w zachodniej części Pomorza Wschodniego (Pomysk Mały i Siodłonie, woj. Słupsk). Pochówki w kurhanach, które można posądzać o związki z późną fazą kultury przedłużyckiej. znamy też z cmentarzyska w Wartin na Pomorzu Za odrzańskim (K. Kersten 1958, tabl. 49, 508,511). Spotyka się jednak na Pomorzu, zwłaszcza Zachodnim, także wyroby brązowe pochodzenia nadłabskiego (szpile), północnobrandenburskiego i meklemburskiego (zwłaszcza naszyjniki kołnierzowate z blachy), jak też wyroby wiążące się z kręgiem nordyjskim luźno znajdowane (K. Kersten 1958, tabl. 52,

538; 53, 547; 54, 552a) lub stanowiące wyposażenie pochówków (Kukuło-wo, woj. Szczecin). Występują też na Pomorzu ozdoby, zwłaszcza bransolety, pojedyncze Czekany, które można traktować jako importy ze strefy objętej przez kultury wschodniej odmiany zespołu kultur mogiłowych. Niektóre przedmioty, zwłaszcza masywne naszyjniki z końcami zaopatrzonymi w uszka (K. Kersten 1958, tabl. 86,779, a; 89,801, e, 1 7), są niewątpliwie miejscowymi wytworami dekorowanymi jednak wedle zasad mody rozprzestrzenioną) we wschodniej połaci kultur mogiłowych. Z młodszej fazy II okresu epoki brązu lub ze schyłku tego okresu pochodzą naramienniki brązowe z tarczami spiralnymi typu Czernice (W. Blajer 1982, s. 55—60; 1984, s. 52— 59, tabl. 46—55) znajdowane albo w wyposażeniu grobów, albo w skarbach. Naramienniki te wykazują powiązania genetyczne z naramiennikami rozpowszechnionymi w kulturze przedłużyckiej (zwłaszcza typ Miłosław). Koncentrują się one na zachodnim Pomorzu, głównie na prawym brzegu dolnej Odry (W. Blajer 1984, tabl. 78, A).

Powyższe materiały świadczą o istnieniu na Pomorzu Zachodnim w fi okresie epoki brązu, a zwłaszcza w młodszej fazie tego okresu, wyodrębnionej lokalnej grupy kulturowej o charakterze zbliżonym do kultur typu mogiłowego. W inwentarzach tej grupy występują obok siebie wyroby metalowe pochodzące z różnych regionów i ośrodków kulturowych, a także wyroby miejscowe, typowe dla Pomorza. Niestety nie potrafimy nic powiedzieć o ceramice, którą by można było powiązać z omawianą tu grupą. Grupa zachodniopomorska ma powiązania ze strefą objętą przez kulturę przedłużycką i być może do jej ukształtowania przyczyniły się także oddziaływania ze strony późnej kultury przedłużyckiej czy nawet bezpośrednia penetracja małych grup ludności kultury przedłużyckiej nad dolną Odrę. Nie można jednak zachodnio-! pomorskiej grupy stanowisk z II okresu epoki brązu włączać automaty-cznie w obręb kultury przedłużyckiej, bowiem zabytki o powiązaniach z kulturą przedłużycką stanowią na Pomorzu jedynie niewielką przymieszkę wśród materiałów datowanych na II okres epoki brązu i na początki m okresu tej epoki.

■■ Dużo słabiej znamy sytuację, jaka panowała w II okresie epoki brązu na Pomorzu Wschodnim. Mała ilość charakterystycznych zabytków, a zwłaszcza zwartych zespołów z tego okresu nie tylko uniemożliwia ; wyróżnienie konkretnej kultury czy grupy, ale nawet utrudnia rozezna-[ nie się w sytuacji, jaka panowała w tym okresie na Pomorzu Wschodnim, i Uchwytne są tu także ślady oddziaływań południowych, głównie późnej kultury przedłużyckiej, ale dużo słabsze niż na Pomorzu Zachodnim.

I Dopiero w m okresie epoki brązu obraz kulturowy Pomorza zaczyna ; się bardziej wyraźnie rysować. Możemy w tym okresie wyróżnić na