P1170361

64 Marok Gedl

natrafia się przeważnie na stanowiska objęte użytkami rolnymi lub niszczone przez różnego rodzaju wykopy. Nie bez znaczenia jest także wywiad prze-prowadzany wśród ludności badanego terenu, podczas którego uzyskuje w-niejednokrotnie nader interesujące informacje. Natomiast stanowiska użytkowane obecnie jako pastwiska o stale zadamionej powierzchni, a także położone w lasach, uchodzą uwadze prowadzących poszukiwania powierzchniowe Nie można więc w żadnym przypadku przeceniać znaczenia badań powierzeh niowych i traktować je jako zasadniczy sposób uzyskiwania danych dla rekon strukcji stosunków osadniczych w pradziejach czy we wczesnym średniowiecza Badania te stanowią zaledwie pierwszy etap poszukiwań i dzięki nim można się w ogólnych zarysach zorientować w ogólnym obrazie osadnictwa.

Jak można wnosić na podstawie systematycznie prowadzonyoh badań poszukiwawczych, które obejmowały większe tereny, osadnictwo ludności kultury łużyckiej bynajmniej nie było równomiernie rozmieszczone. Stanowiab omawianej kultury tworzą wyraźne skupienia rozdzielone znacznymi nieraz obszarami, bądź to pozbawionymi zupełnie uchwytnych dla nas śladów osadnictwa, bądź też o bardzo rozrzedzonym osadnictwie. Na drodze skartowania wyników uzyskanych podczas wieloletnich, systematycznie prowadzonych poszukiwań uzyskujemy mapy zasięgu poszczególnych lokalnych jednostek terytorialnych, określanych przez nas mianem grup czy też podgrup kultury łużyckiej.

Typowym przykładem mogą tu być wyniki poszukiwań badawczych przeprowadzonych na terenie Roztocza³. Wykazały one wyraźnie istnienie tu strefy znacznie rozrzedzonego osadnictwa w młodszej epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza. Strefa ta rozdzielała od siebie dwa skupienia osadnioze. Jedno skupienie możemy zlokalizować w dorzeczu Sanu i określamy je mianem grupy tarnobrzeskiej. Drugie natomiast skupienie zaliczane do kultury luiyc-kiej, można wyróżnić nad górnym Wieprzem i nad Bugiem i jego dopływami I w okolicach Hrubieszowa i Zamościa. Warto tu zaznaczyć, że podczas prowadzonych badań powierzchniowych na Roztoczu, przy braku materiałów kultury łużyckiej, natrafiano na wyraźne ślady osadnictwa z innych kultur i okresów.

Podobną strefę rozrzedzonego osadnictwa w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza stanowiło pasmo Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Na obszaru tym, stosunkowo dobrze przebadanym podczas badań powierzchniowych¹ stwierdzono występowanie bardzo nielicznych śladów osadnictwa ludności kultury łużyckiej. Pasmo Jury w wyraźny sposób rozdzielało stosunkowi) gęsto zasiedloną przez ludność kultury łużyckiej strefę w dorzeczu górnej W arty i Liswarty od także silnie zasiedlonych obszarów położonych w dorzeczu Nidy. częściowo górnej Pilicy oraz na wyżynie miechowskiej. Stale osadnictwo ludności kultury łużyckiej od strony zachodniej dochodzi wyraźnie tylko

do progu obszarów jurajskich. Dotyczy to szczególnie południowej i środkowej Lęśoi Jury, pomiędzy Krakowem a Częstochową. Na tym odcinku próg Jury stanowi wyraźne wypiętrzenie doskonale zaznaczające się w krajobrazie. Także jednak słabiej widoczna w terenie krawędź północnej części Jury, biegnącej od Częstochowy w stronę Wielunia, stanowi zdecydowaną granicę strefy zasiedlonej przez ludność podgrupy częstochowsko-gliwickiej grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej. Zjawisko to można doskonale zaobserwować na terenie zajętym przez dorzecze Liswarty. Na zachód od granicy Jury spotyka się tam liczne stanowiska różnych kultur, w tym silne ślady osadniotwa ze schyłku epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza. Natomiast już na terenach jurajskich w minimalnym stopniu reprezentowane jest osadnictwo ludności kultury łużyckiej. Natrafia się tu za to na bardzo dużą ilość stanowisk z epoki kamienia. Zjawisko to jest zrozumiałe ze względu na obecność surowca krzemiennego, eksploatowanego w epoce kamienia. Znaczenie tego surowca zmalało w epoce brązu a niekorzystne warunki wodne panujące na Jurze nie zachęcały do rozwoju osadnictwa. Skąpe materiały należące do kultury łużyckiej, na jakie natrafia się na obszarze Jury, pozwalają przypuszczać, że miała tu miejsoe raczej okresowa penetracja ludności zamieszkującej w zasadzie poza obrębem wyżyny jurajskiej.

Materiały ceramiczne kultury łużyckiej występują między innymi w miejscach obronnych z natury (grupy ostańców skalnych), być może dodatkowo podówczas ufortyfikowanych. Ten krótkotrwały, jak się wydaje, horyzont osadniczy datowany jest na okres halsztacki i to raczej na okres halsztacki D, przez gromki strzał do łuku typu wschodniego znajdowane na niektórych stanowiskach wraz z materiałem ceramicznym typu łużyckiego². Zarówno charakter tych znalezisk, jak i warunki, w jakich je odkryto, sugerują, że obsadzenie przez ludność kultury łużyckiej naturalnych miejsc obronnych na terenie Jury miało miejsce w okresie poważnych niepokojów politycznych, jakie odnosimy do drugiej połowy okresu halsztackiego.

Badania poszukiwawcze przeprowadzone na terenie Górnego Śląska Wykazały istnienie dwóch dalszych obszarów w minimalnym stopniu zasiedlonych przez ludność kultury łużyckiej. Obszary te rozdzielały od siebie terytoria

0    znacznie silniejszym zagęszczenia osadnictwa. Jeden z tych obszarów lokalizujemy w południowo-wschodniej części Górnego Śląska, pomiędzy górną Odrą, Kiodnicą, Przemszą i górną Wisłą. Rozdzielał on od siebie dwa skupienia osadnicze ludności kultury łużyckiej: ghibozyckie i podkrakowskie. Drugi prawie nie zasiedlony obszar rozciągał się wzdłuż Nysy Kłodzkiej

1    Ścinawy, rozdzielając skupienia osadnicze głubczyckie i opolskie od dużego skupienia podwrocławskiego.

* Rzędkowioe i Piasoozno w pow. Zawiercie. M. Chmielewska, Łużyckie i scytyjskie j zabytki znalezione w schronisku skalnym w miejscowości Rzędkowice, pow. Zawiśnie, WiadomoJoi Arohoologiozne, t. XXIII, 1986, s. 81 • 90, J. Tulisow, Nieznany grocik typu scytyjskiego,Wiadomoóoi Archeologiczne, t. XXXIV, 1969, s. 285.

1

   Badania J. Machnika.

*    Badania B. Gintera i M. U odia.

2

Suma Anfloua, t. XX