89969 P1130793 resize

194

7. KULTURA TRZCINIECKA NA TLE KULTUR ŚRODKOWOEUROPEJSKICH

W okresie istnienia kultury trzcinicckiej w Polsce sytuacja kulturowo-osadnicza terenów sąsiednich przedstawiała obraz skomplikowanej mozaiki kultur i grup kulturowych. Jest to okres stosunkowo licznych i szybko po sobie następujących przemian, a na niektórych obszarach także znacznych przesunięć ludnościowych. W fazie starszej (koniec I i początek II okresu epoki brązu) zjawiska te były m. in. wynikiem coraz to intensywniejszego rozwoju metalurgii i związanych z tym przemian gospodarczo-społecznych oraz rezultatem wielorakich kontaktów plemion Europy środkowej i wschodniej z ośrodkami cywilizacji egejskiej. W fazie młodszej istotną rolę w kształtowaniu się nowych struktur osadniczych odgrywały wpływy zachodniego kręgu kultur mogiłowych, przenikające z regionów położonych nad górnym i środkowym Dunajem. Nastąpił wówczas kres istnienia wielu kultur wczesnobrązowych, co jak się przypuszcza miało związek z migracją „plemion mogiłowych" na znaczne obszary Europy środkowej.

Przemiany kulturowo-osadnicze, zachodzące we wczesnym i środkowym okresie epoki brązu, miały pewien wpływ na osadnictwo polskich grup kultury trzcinicckiej. Na obecnym etapie badań czytelne są głównie powiązania kultury trzcinieckiej z zespołami kulturowymi południowego i południowo-wschodniego pogranicza terytorium trzcinieckiego. Pod koniec I i w początkach II okresu epoki brązu (BA₂-BB,) ważną rolę odgrywały zwłaszcza dwie wczesnobrązowe kultury Kotliny Karpackiej — madziarowska i otomańska. Kultura madzia-rowska obejmowała swym zasięgiem południowo-zachodnią Słowację (dorzecza Ipoli, Hronu i Wagu), a kultura otomańska głównie dorzecze Cisy i zachodni Siedmiogród. Choć stanowiły one odrębne jednostki kulturowe, to jednak łączyło je wiele cech wspólnych. Zarówno jedna, jak i druga reprezentowały wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego i znaczną żywotność. Podstawą gospodarki plemion madziarowskich i otomańskich było rolnictwo przy znacznym udziale hodowli bydła. Oprócz osad otwartych uderzająca jest spora liczba osiedli obronnych wzmocnionych wałami o konstrukcji kamiennej, nierzadko z planową zabudową wnętrza. W obrębie osad znajdowały się liczne warsztaty przetwórstwa brązowego i rogowiarstwa. Wysoki poziom i nowy styl reprezentują wyroby ceramiczne (ceramika guzowo-spiralna), produkowane zwłaszcza na terenach zasiedlonych przez plemiona kultury otomańskiej. Liczne zabytki południowej proweniencji świadczą wyraźnie o ożywionych kontaktach plemion kultur madziarowskiej i otomańskiej z cywilizacją śródziemnomorską. Oddziaływania obu omawianych zespołów kulturowych w kierunku północnym na osadnictwo trzcinieckie poświadczone są w materiałach źródłowych pochodzących głównie z terenów grupy małopolskiej. Z kręgu kultury otomańskiej plemiona trzcinieckie przejęły m. in. obcy im rodzaj ornamentowania ceramiki, polegający na zdobieniu naczyń guzami. Typową ceramikę madziarowską odkryto np. na cmentarzyskach w Żemikach Górnych i Nowej Hucie (stan. 55). Prawdopodobnie wzajemne kontakty nie ograniczały się tylko do wymiany różnego rodzaju wyrobów i przejmowaniu nowych znamion kulturowych. Z południa na północ przenikały również niewielkie grupy osadników, czego dowodem może być zarówno zbiorowy grób kultury madziarowskiej z Iwanowic, jak i odkrycia dokonane na wielokulturowej osadzie w Maszkowicach, woj. nowosądeckie, gdzie stwierdzono mieszane materiały madziarowsko-otomańskie.

W następnej fazie, przypadającej na starszy okres epoki brązu (BB,-BB₂), obserwujemy znaczne zmiany w sytuacji kulturowo-osadniczej w rejonie graniczącym od południa z kulturą trzciniecką. Pod naporem ludności kultury mogiłowej w początkach BB, nastąpił zanik wielu ośrodków wczesnobrązowego, autochtonicznego osadnictwa Kotliny Karpackiej. Zachodzące wówczas przemiany objęły zarówno obszary zachodniej Słowacji zajmowane uprzednio przez plemiona madziarowskic, jak i dorzecze Cisy objęte osadnictwem kultury otomańskiej. Pojawienie się nowej ludności doprowadziło do ukształtowania się w międzyrzeczu Wagu i Hronu tzw. karpackiej kultury mogiłowej, zawierającej wiele elementów późnych faz kultury madziarowskiej i otomańskiej (Fuzesabony). Istnienie karpackiej kultury mogiłowej zamyka się w granicach BB,-BC (II okres epoki brązu). W przeciwieństwie do osadnictwa starszego ludność karpackiej kultury mogiłowej nie budowała osiedli obronnych, zakładając raczej krótkotrwałe osady otwarte. Jak się wydaje, podstawą gospodarki była hodowla typu pasterskiego, co wiązało się z dużą ruchliwością grup plemiennych. W karpackiej kulturze mogiłowej znane są liczne wyroby brązowe, z czego część reprezentowana jest przez typowe zabytki horyzontu Koszider. W odróżnieniu od panującego w kulturach mogiłowych szkieletowego obrządku pogrzebowego, w karpackiej kulturze mogiłowej zdecydowanie przeważają groby ciałopalne lokowane pod niskimi nasypami ziemnymi lub na cmentarzyskach płaskich.

Na terenie środkowej Słowacji i w północnej części Węgier pod wpływem karpackiej kultury mogiłowej, przy znacznym udziale starszych elementów osadnictwa otomuńskiego (faza Fiizcsabony), powstała kultura pilińska. Omawiany zespół, zaliczany do kultur pól popielnicowych, dntowuny na czasy od przełomu BB|'BB_; po okres halsztacki B, łączyły też bliskie związki z sąsiadującą od wschodu grupą Felsdłszócs reprezentującą schyłkową fazę wielkiego zespołu Otomani-Wietcnbcrg. Ludność kultury pilińskiej zamieszkiwała przeważnie