38788 P1130790 resize

191

wancj na pierwszą połowę II tysiąclecia p.n.e., a ceramiką kultury trzcinieckiej, wskazują jednak, że i na tych terenach proces kształtowaniu się zespołu trzcinieckiego rozpoczął się stosunkowo wcześnie. Reasumując przyjąć można, że kultura trzciniecka na obszarze Polski wyodrębniła się ze starszego podłoża już w drugiej połowie I okresu epoki brązu (HA., BA₃ według chronologii z obszaru na południe od Karpat), obejmując swym zasięgiem trzy główne skupisku osadnicze w Małopolsce, w dorzeczu Warty i no Mazowszu.

Podobnie datowany jest wschodni odłam kultury trzcinieckiej, zajmujący tereny położone w dorzeczu środkowego Dniepru i Prypcci. Na obszarach tych zanik kultur schylkowosznurowych — strzyżowskiej, gródccko--zdołbickiej i środkowonaddnicprzańskiej — zbiega się z początkami kultury trzcinieckiej, której najstarszą fazę badacze radzieccy ustalają na XVI w. p.n.e.

Etap pełnego rozwoju klasycznej kultury trzcinieckiej w Polsce i na terenach sąsiednich przypada na II okres epoki brązu (ok. 1500-1300 p.n.e.). Z tych czasów pochodzi większość znanych materiałów źródłowych, w tym skarby brązowe związane z. kulturą trzciniecką, zawierające głównie zabytki horyzontu Koszider. W ceramice obserwujemy znaczne ujednolicenie form i ornamentyki, której cechą charakterystyczną jest stosowanie wielokrotnych miękkich żłobków, łuczków oraz plastycznych listew. Równocześnie utrwalają się nowe rodzaje obrządku pogrzebowego, będące zapowiedzią nadchodzących przemian o szerszym zasięgu. Powoli zanikają groby zbiorowe tak typowe dla wczesnej fazy kultury trzcinieckiej. Coraz częściej pojawiają się natomiast pojedyncze pochówki szkieletowe i ciałopalne.

Schyłek zespołu trzcinieckiego na obszarze Polski wiąże się z przemianami kulturowymi, których rezultatem było ukształtowanie się kultury wschodniołużyckiej. Na terenach zachodniej i południowo-zachodniej strefy osadnictwa trzcinieckiego proces ten zbieżny jest z tzw. fazą łódzką, repiezentowaną przez znaleziska o elementach mieszanych, trzciniecko-łużyckich.

Faza łódzka, datowana na początek II okresu epoki brązu, wyznacza końcowy etap istnienia kultury trzcinieckiej na terenie Polski i w zachodniej Małopolsce. W innych regionach kraju, objętych osadnictwem kultury trzcinieckiej, omawiana faza przejściowa reprezentowana jest przez niewielką liczbę znalezisk. Na terenach tych, m. in. na Mazowszu oraz w międzyrzeczu Wisły i Bugu, kultura trzciniecka przetrwała prawdopodobnie jeszcze do połowy III okresu epoki brązu lub nawet nieco dłużej, to jest do momentu pojawienia się najstarszych znanych zabytków kultury wschodniołużyckiej.

Zanik kultury trzcinieckiej w Polsce, datowany w przybliżeniu na pierwszą połowę III okresu epoki brązu (ok. 1300-1200 p.n.e.), nie pokrywa się z chronologią schyłkowej fazy wschodnich odłamów tej kultury. Na Wołyniu i środkowym Podnieprzu proces rozpadu silnie zróżnicowanego zespołu trzcinieckiego przebiegał nieco inaczej. Przy wyraźnym udziale elementów starszego podłoża trzcinieckiego i komarowskiego, a także kultur Noua i zrębowej, wykształciła się tu na przełomie XII/XI w. p.n.e. kultura biełogradowska. Jej powstanie, zdaniem archeologów radzieckich, położyło kres rozwojowi kultury trzcinieckiej na Ukrainie.

6. ZAGADNIENIE GENEZY 1 ZANIKU KULTURY TRZCINIECKIEJ

We wczesnych fazach epoki brązu dokonał się skomplikowany proces formowania, rozwoju i zaniku osadnictwa grup ludzkich, których archeologicznym odpowiednikiem jest kultura trzciniecka. Wyjaśnienie zachodzących wówczas przemian jest obecnie zagadnieniem niezwykle trudnym. W literaturze archeologicznej istnieje kilka prób naświetlenia tej problematyki.

Jak wspomniand na wstępie, pierwszego monograficznego opracowania kultury trzcinieckiej w Polsce dokonał A. Gardawski. Powstanie zespołu trzcinieckiego widział on jako powolny proces integracji wiciu czynników kulturowych, sięgający do' prawie wszystkich kultur późnoneolitycznych występujących w dorzeczach Wisły i Bugu. Proces ten obejmować miał nie tylko obszary Polski, ale również Wołyń i zachodnie Podole, gdzie występują zbliżone zjawiska kulturowe określane często jako tzw. kultura wschodniotrzciniecka. Wzajemne relacje kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej przedstawił A. Gardawski w nowym ujęciu, jak na owe czasy bardzo kontrowersyjnym, co wywołało liczne polemiki. W myśl tez autora w kształtowaniu się kultury łużyckiej równorzędną rolę odegrały: kultura przedłużycka na zachodzie Polski, a kultura trzciniecka na pozostałych terenach. Formowanie się kultury łużyckiej miało zatem charakter lokalnych przemian odbywających się równocześnie na znacznych obszarach, co wykluczało dotychczas przyjmowany pogląd J. Kostrzcwskiego o posuwaniu się kultury łużyckiej z zachodu nu wschód. A. Gardawski był również rzecznikiem tezy, zakładającej przynależność części plemion kultury trzcinieekic jdo najstarszej grupy wspólnoty prasłowiańskiej, w skład której wchodzić miały także plemiona kultury przcdłużyckiej. W szeregu późniejszych prac A. Gardawski rozwijał i nieco modiflkowuł swoje poglądy dotyczące zespołu trzcinieckiego, podkreślając jednak jego znaczną rolę w procesie powstawania kultury łużyckiej w Polsce.