IMG92

82

. . .^CC ad< u p<nJ wpły wcm zaniepokojenia. wywołanego bod/cami methMKan i swict nymi. przybiera nienaturalną postać, która utrzymuje się bez zmian dortakor* długo. Jest to zjawisko katalcpsji. szczególnie rozwinięte u tropikalnych patyczaków Zbliżona do katalcpsji jest akincza larw wielu szkodliwych w lesic larw ro<lim»-, i g4sicnic motyli, np. miernikowców, polegająca na przybieraniu pozy odstraszają.; (esowaty kształt larw boreczników), lub pozy upodabniającej owada do otoczenia (naślatfo. w anic przez gąsienice miernikowców cienkich gałązek - patrz ry s. 3.54). Tego rodzaju reakcje akinctycznc są związane z niezależnością odruchów systemu nerwowego w każdym segmencie ciała.

Zupełnie na innej zasadzie tworzą się u owadow taksje. czyli reakcje ruchowe ukierunkowane na określony bodziec środow iskowy, kontrolowane przez centralny układ nerwowy i prowadzące do przemieszczania się owadów w przestrzeni. Taksje zapewnia j owadom możliwość orientacji w środowisku i wobec innych organizmów. Wyróżnia aę następujące taksje: folotaksje. termotaksje. higrotaksje, anemotaksje. geotaksje. chcmou-ksje i tigmotaksje.

Z aktywnością owadów wiąże się przede wszystkim orientacja świetlna, czyli fototak-sja. Jest ona reakcją na intensywność i jakość światła oraz jego kierunek. Pewne gatunki sj obdarzone folotaksją dodatnią, tzn. dążą w kierunku źródła światła, inne fototaksją ujemnj - dążą w kierunku odwrotny m. Fototaksja w zależności od gatunku może być wy wołana pod wpły wem zmiany długości fali świetlnej (bodźcowe są zwy kle promienie nadfioletowe żółtozielonej części widmal lub pod wpły wem zmiany siły św iatła. Reakcja na św iatło może być różna u owadów w kolejnych stadiach rozwojowy ch, w różnych stadiach dojrzałości płciowej, a także zależna od innych czynników, np. pokarmu i temperatury. Cctyniec większy na wiosnę, w okresie dojrzewania płciowego, wykazuje silniejszą reakcję fotopozytyw-ną niż jcsienią. Larwy niektórych boreczników są przy niskich temperaturach fotopozy tyw-ne. przy wysokich - foioncgaty wne. Pozyty wną fototaksję wykazują gąsienice brudnicy mniszki po wyjściu z jaja. kiedy kierują się na żer w korony drzew. Po rozpoczęciu żerowania stają się fototaktycznic obojętne.

Innym sposobem orientacji jest rozwinięta u w ielu owadów, np. u biedronek i korników. skotolaksja. czyli odróżnianie jasnego i ciemnego tła. Dzięki skololaksji jodłowicc krzywozębny odnajduje jasne pnie drzew na ciemnym tle lasu. Błonkoskrzydłe i muchówki rozróżniają nie tylko jasne i ciemne tło. ale i wiele barw. np. barwy kw iatów . Gąsicniczniki odróżniają przy tym więcej barw ..białych" niż człowiek.

Dalsze typy orientacji świetlnej to orientacja kompasowa i orientacja w izualna. Kompasowy typ orientacji oparty jest na kierunku padania promieni słonecznych. Dzięki takiej orientacji mrówki hurtnicc oraz gąsienice namiotników odnajdują gniazda.

Orientacja wizualna polega na odróżnianiu i zapamiętywaniu kształtów przedmiotów lub wyglądu krajobrazu. Jakkolwiek najlepiej jest rozwinięta u błonkoskrzydłych, np. grze-bac/y. to spotyka się ją i w innych rzędach owadów. Niektóre pasożyty jaj kierują się w ich stronę, reagując na kształt kuli. Chrabąszcz majowy po opuszczeniu kolebki poczwarkowej orientuje się w kierunku (kogi do miejsc żerowania układem krajobrazowym. Najpierw kie-ruie się w stronę wysokich punktów na horyzoncie (pagórki, lasy. pojedyncze drzewa), me dalej jednak mz 3 km Chrząszcze zataczają lam koło i oglądają wszystko w obrębie widno kręgu. wybierając właściwe miejsca zerowania na drzewach liściastych. Pokrewny chrabąszczowi majowemu chrabąszcz, kasztanowiec wybiera jako punki orientacyjny me wznicsic-

i V

Budowa ' tun« -|e Data owadów leśnych 83

Rysunek 3.55

T cny talów chrabąszcza maiowego MeMoatha metotonffia L. Pierwszym punkiem wabiącym iesi wielka sylwetka lasu iglastego, potem nastąpię ¹⁰¹ 'tatowy w celu spenetrowania horyzontu, a następnie lot wypadowy w kierunku lasu mieszanego (wg Schnaidera 1952. ze Schwerdttegera 1963)

nia. lecz grupy drzew nic przewyższające linii hory zontu, ponieważ odróżnia lepiej kszlahy na ciemnym tle niż na jasnym (rys. 3.55).

Termolaksjc. czyli zmiany zachowania się pod wpływem temperatury, są u zmienno-cieplnych owadów powszechne, gdyż wiąże się z tym regulacja temperatury ich ciała. Kowale Pyrrhocoris apterus L. w dniach chłodnych gromadzą się na nasłonecznionych pniach drzew, szczególnie lip; szclimak sosnowiec w temperaturze 35'C migruje z partii nasłonecznionych w zacienione części upraw, gdzie temperatura na powierzchni gleby jest o 15-20"C niższa, lub zagrzebujc się w mech. ukry w a pod roślinami runa t powraca na sadzonki dopiero w temperaturze 13-18‘C.

Wybór miejsca przebywania w' optymalnych dla gatunków warunkach termicznych, czyli tzw. preferendum termiczne gatunku, nie znajduje się w stałym przedziale temperatur. ale jest różne dla różnych stadiów rozwojowych oraz warunków środowiskowych towarzyszących. z których najważniejsza jest wilgotność powietrza. Zależy ono lak/c od temperatury wprowadzającej, tj. temperatury, w jakiej owad przebywał przed dokonaniem wyboru. Prelercndum termiczne może być również zmienne w różnych porach doby. okresach sezonu wegetacyjnego. Preferendum termiczne owadów dorosłej stonki jątrewki wt-klinówki jest najwyższe w okresie późnoletnim (22.0 ±0.26'C). a najniższe w okresie jesiennym (16.2 ±0.3 l‘C). Krzywa dobowa zmienności preferendum ma jedno maksimum przypadające na godziny południowe i wczesnowieczomc. natomiast minima występują w godzinach nocnych i rannych (Kadłubowski i Dudik. 1968).

Reakcję kierunkową na bodziec wilgotnościowy nazy wamy higrotaksją. Wyróżnia się higrotaksję dodatnią i ujemną. Wiele szkodliwych owadów leśnych, jak gąsienice brudnicy mniszki, barczatki sosnów ki, larwy boreczników, nie wykazują jednak reakcji kierunkowej na wilgotność w odróżnieniu od wielu owadów glebowych. Mrówki z rodzaju w-cicMka Mynnica odróżniają wilgotność powietrza w granicach 10%. Larwy sprężyków z rodzaju osiewnik. dzięki scnsillom na czulkach i głaszcz!ach, odczuwają nawet różnice w przedziale między 99.5 a 100% wilgotności powietrza, czyli różnice rzędu 0,5%. Dzięki lym właściwościom liczne owady reagują na zmiany wilgotności powietrza luh podłoża W icl-kość opadów i zmiany wilgotności gleby prowadzić mogą do migracji dużych biegaczy z jednego biotopu do drugiego.

Anemoiaksjajcst reakcją na prąd pow ietrza. Zwy kle owady latają z prądem, ale np Ic niowatc Bibionidae pod prąd.