IMGu07 (2)

St*ry t motry Śkmmt

hodowli u- życiu stepowych społeczności nadała też odmienny koloryt ich zach niom kulturowNTn. determinując warunki i rytm życia codziennego, organizaci °"^a‘ łeczną, charakter kultury materialnej i duchowej oraz sfery świadomości, aż tałność zbiorową i indywidualną stepowców. Stada hodowanych zwierząt stały się i ^ nvm bogactwem tych społeczności, zabezpieczeniem bytu i miarą materialnej ₀" społecznej pozycji wspólnoty, rodu czy’ jednostki. Było to jednak bogactwo stosuj w nietrwałe, łatwe do utracenia (np. na skutek zarazy, suszy czy na rzecz innej w • noty), ale też łatwe do zawłaszczenia, np. drogą militarną.

Gtitaaść jjosoortwrto KlowfeBnci

Podstawową cechą stepowego modelu gospodarki hodowlanej była jej mobil ność. Uzależnienie bytu ludności od produktów hodowli (wobec nieskuteczno' ■ rolnictwa H pozyskiwaniu środków do życia) zmuszało do zwiększania pogłos stad. Większe stada to potrzeba coraz większych pastwisk, których zaczynało brak wać w otoczeniu stałych osiedli. Stąd poszukiwanie nowych terenów wypasu i nj_e jednokrotnie konieczność zmiany miejsca pobytu. Z czasem ukształtował się stabil nv systorn organizacji hodowli stepowej, polegającej na cyklicznej wędrówce pasr_e rzy ze stadami między bardziej stałymi siedzibami, koczowiskami, leżami zimowy, mi itp., a pastwiskami. System ten mógł ulec zaburzeniu w wyniku klęsk żywiolo-wych (susza na step>ach), fezy wydarzeń militarnych, co niekiedy wprawiało plemiona SBepowe w* stan ciągłego koczowania.

Abp

■Kiwa 11yfedóNlM

Tendencja do zwiększania wielkości i mobilności hodowanych stad widoczna była juz u eneolitycznych społeczności Stepowych, np. w tzw. kulturze Srednij Stóg. Wyrazem tego był wzrosa znaczenia takich gatunków zwierząt, jak poddanego już procesowi domestyfikacji konia oraz drobnych przeżuwaczy (owcy, kozy). Udział szczątków konia w materiale kostnym przekracza w tym środowisku niekiedy nawet 50%. Równocześnie w strukturze hodowli spadło znaczenie zwierząt „stacjonarnych”, zwłaszcza trzody chlewne). Procesy te były zsynchronizowane z zauważalną w strukturze zjawisk archeologicznych mobilnością grup ludzkich, zamieszkujących strefę stepową Tendencja ta była poniekąd zgodna z tradycyjnymi formami życia miejscowych (mezoli-tycznych) społeczności łowieckich, bardziej skłonnych do przemieszczeń niż osiadłe społeczności rolniczo-hodowlane. W zależności od warunków lokalnych, w środowisku miejscowych społeczności stepowych, preferujących model gospodarki hodowla-nej, utrzymywały się zresztą tradycyjne formy zdobywania żywności, charakterystyczne dla gospodarki przyswajalnej, np. łowiectwo czy rybołówstwo. Ta ostatnia gałąź, obok lokalnie zaadaptowanej gospodarki rolniczej, sprzyjała raczej petryfikowaniu lokalnych skupień osadniczych (np. u ujścia wielkich rzek czy nad Morzem Azów* łfc*—)■ Wwomiar łowiectwo (podobnie jak zbieractwo) mogło nadal odgrywać istotną olę także w warunkach dominacji gospodarki hodowlanej o mniej lub bardziej mobilnym charakterze. Zachowanie, 1 nawet utrwalenie roli tradycyjnych sposobów gospodarowania sprzyjało tez przetrwaniu i sformalizowaniu się właściwych społeczno-!|j°m łowieckim czy rybackim „mezolitycznych” zachowań kulturowych, np. kulty-*^oł,ran*u sprawności we władaniu bronią, praktyk animistycznych i totemicznych czy y_fTnU>iiki zoomorficznej.

ń świado*

aiiiieszka-

,r/cj.awów

, i ir formy

,_MxiwiącL' i

IHI1 ny i&R życia, przy braku stabilnych struktur osadniczych i długcu kcwsnydi omiedłi, zdeterminował tez kształtowanie się specyficznych łoi >■

punktem odniesienia nie był dom - miejsc •- /

iiuirłyck

11 HH miejsce spoczynku („pobytu") zmarłych. Brak tu wyraźnych | i Apwltt domowej). Pojawiły się natomiast rt»/hinl“ io-efijry grobow*I zwłaszcza kurhany, I t.«k/e budowle kamienne. ¹ wr-lof zny pinkt odraeiiimi w krajobrazie stepowym. Niekiedy wyd r//r,vrukcj4    one do budowli mieszkalnych (szałasów, jurt, b ■

pudli ud li-mr związku między światem żywych >

Zjawiska takie znane są już z kultur eneolitycznych, np. z tzw. kultury niżniemichaj* lowskiej, Powszechne stały się u schyłku eneolitu w środowisku tzw. kultury grobów jamowych, w której kurhany były już obowiązującą formą architektury grobowej. Równocześnie'Ukształtowały się też rozbudowane praktyki obrzędowości związanej z kultem zmarłych przodków, widoczne zarówno w sposobie traktowania zwłok, jak ich wyposażania oraz w formach grobów mających zabezpieczyć miejsce złożenia zmarłego. Stworzyło to spójny zespół zjawisk wyrażających silnie sakralność miejsca pochówku. Od tego momentu kurhany stanowić zaczęły nieodłączny element krajobrazu kulturowego obszarów stepowych.

tzw. kultura grobów Jamowych

Tendencja do narastania mobilności w środowisku społeczności stepowych zaznaczyła się wyraźniej u schyłku IV i w początkach 111 tysiąclecia BC, w warunkach rozwoju klimatu suchego, kontynentalnego (subborealnego). W strefie stepowej zanikały wówczas większe zbiorowiska leśne (np. w dolinach rzek), a także spadała produktywność zbiorowisk trawiastych. Zmuszało to społeczności pasterskie kultury grobów jamowych do częstej zmiany miejsca w poszukiwaniu pastwisk i w efekcie prowadziło do kształtowania się półnomadycznych form trybu życia i gospodarowania.

wzrost społecznej roA mężczyzn - pasterzy, myśliwych, wojowników

W warunkach zwiększonej mobilności wzrastała społeczna rola mężczyzn - pasterzy, myśliwych, wojowników. Pojawiające się sytuacje konfliktowe wymagały nie tylko sprawnej ochrony własnego stanu posiadania (stad, pastwisk), ale też - w razie potrzeby -skutecznych akcji mających na celu zdobycie nowych terenów czy przywłaszczenie cudzych stad. Wyrazem tego było ukształtowanie się standardu wyposażenia grobów męskich w broń (m.in. topory bojowe, buławy kamienne, strzały do luku z krzemiennymi grodkami, oszczepy z krzemiennymi, miedzianymi i brązowymi grotami, miedziane i brązowe sztylety), co stanowi odbide funkcjonującego w tych społecznościach stereotypu roli mężczyzny-wojown i ka. W sferze zachowań religijnych przejawem he-roizacji archetypu wojownika (wodza) był zwyczaj ustawiania na szczyde kurhanu kamiennej rzeźby, przedstawiającej schematycznie postać mężczyzny w bojowym rynsztunku. Symbolizował on też zapewne postać mitycznego przodka (herosa), pośrednika między światem żywych i zmarłych, co dodatkowo podkreślało sakralność miejsca pochówku, grobu - kurhanu - „świątyni”. Zwyczaj ten znany w stepie od IV tysiąclecia BC, sformalizował się w środowisku koczowniczym w I cysiądedu BC. Nie bez znaczenia dla kształtowania się właściwego światu koczowniczemu syndromu wojowniczości była też, kultywowana w środowiskach społeczności łowieckich (mezolitycznych), sprawność we władaniu bronią, zwłaszcza miotaną i strzelecką (szczególnie lukiem).

pochówki l w cijMchotoi

Istotnym elementem doskonalenia koczowniczej wojowniczości było upowszechnianie się metalurgii miedzi, a później brązu. Wyroby brązowe, a z czasem również umiejętności technologiczne rozprzestrzeniały się w kulturze grobów jamowych poprzez kontakty ze środowiskami i ośrodkami wytwórczymi strefy Kaukazu. Dzięki mobilne iści stepowców, proces szerzenia się brązu postępował szybko i obejmował ogromne przestrzenie stepu. Unifikacja kulturowa na znacznych terytonach bvła /.resztą w epoce brązu strefy stepowej zjawiskiem symptomatycznym, uwarunkowanym ruchliwością koczowniczych populacji. Symbolicznym wyrazem tej mobilności było pojawienie się w środowisku kultury grobów jamowych zwyczaju składania do grobu czterokołowych wozów (lub ich części), które można rekonstruować jako pojaz-dy typu taborowego. Użycie wozów (głównie w pochówkach wodzów plemiennych) jako symbolu „drogi w zaświaty", ujawnia bowiem istotny element trybu żyda tych społeczności, jakim było przemieszczanie się rodzin z jednych koczowisk na drugie / całym dobytkiem umieszczanym w wozacli taborowych.

Mobilny tryb życia ludności kultury grobów* jamowych rozw ijającej się w strefie stepowej wschodniej Europy, między dolnym Dunajem a Wołgą, w okresie .M00-*2500 H( | dobrze ilustruje też struktura znalezisk archeologicznych. Kultura ta znana