IMGu17 (2)

Stary i notry swutt

Stary i notry swutt

peratury około 1300'C następowała redukcja tlenków

żelaza

Żelazo - surowiec i technologia obróbki

Przewaga Żelaza nad brązem {czy miedzią) polega nie tylko na jego właściwościach technologicznych i zaletach związanych z możliwościami wtórnej obróbki (przekuwaniem, ostrzeniem itp ). ate przede wszystkim na dość powszechnej dostępności surowca wyjściowego, jakim są rudy tego metalu. W starożytności eksploatowano przede wszystkim tzw. rudy darniowe, a także błotne, zawierające głównie limonit, rudę niskoprocentową o zawartości od 30 do 50% żelaza, występującą dość powszechnie w warstwach przypowierzchniowych. Naturalne wychodnie i warstwy oj donośne nie wymagały przy tym skomplikowanych technologii wydobycia, stąd rzadko sięgano -metodami szybów czy wyrobisk górniczych - do głębiej zalegających zasobów surowcowych. Proces uzyskiwania żelaza polegał na termicznym oddzieleniu względnie czystego metalu od skały płonnej i domieszek obniżających jego właściwości technologiczne. Nie jest dokładnie znany przebieg procesu technologicznego stosowanego w początkach opanowywania Bjemnic .czarne metalurgii, można jednak sądzić, że wyna-taze*. ten dokonał się jakby przy okazji procesów uzyskiwania i obróbki metali kolorowych (miedzi, brązu) w starych ośrodkach metalurgicznych. Miał on więc zapewne podobny prze-oieg i charakter Konkrecje rudy rozdrabniano i sortowano (przepłukiwano?) usuwając gliniasto-piaszczysłe zanieczyszczenia oraz poddawano prażeniu, mJn. w celu oddzielenia niepożądanych domieszek, np. szczątków organicznych, siarki. Wytopu żelaza dokonywano początkowo być może nawet w zwykłych, otwartych ogniskach: głównie stosowano jednak

specjalne piece zwane dymarkaml. Paliwem był węgiel drz zmieszany z rozdrobnioną rudą. Po podgrzaniu pieca do

i zmiana konsystencji metalu na plastyczną (półpłynną, ale ciekłą). Dopiero koncentrujący się w dolnej części dymarki w postaci łupki zanieczyszczonej żużlem, węglem drzewnym itp. nadawał się do dalszej obróbki. Polegała ona na wielokroi nym przekuwaniu podgrzewanej łupki w celu oddzielenia ^ nieczyszczeń I nadania żelazu odpowiednich walorów techno, logicznych. Niezwykle istotne dla pełnego ujawnienia i wyko. rzystania właściwości technologicznych żelaza było rozpoznany i opanowanie zabiegów nawęglania i hartowania, dzięki którym możliwe było uzyskiwanie przedmiotów (bądź ich części) o znacznej twardości. Samo nawęglanie polegało na wzbogaceniu w węgiel powierzchniowej warstwy przedmiotów stalowych (tj. o zawartości węgla nie większej niż 2%) drogą obróbki cieplno-chemicznej, czyli ich wygrzewania w odpowiedniej temperaturze. Pd zahartowaniu, czyli szybkim schłodzeniu przedmiotu, następowało zwiększenie twardości warstwy powierzchniowej spowodowane utworzeniem się marten-zytu, czyli stałego roztworu węgla w żelazie, o większej objętości niż składniki stali przed hartowaniem. Zabieg hartowania był znany już w okresie szerokiego rozprzestrzenienia się technologii żelaza w XI wieku BC, ale efekt ten uzyskiwano wówczas w sposób niekontrolowany i raczej okazjonalnie. Kontrolowane nawęglanie stosowano zasadniczo dopiero od początku I tysiąclecia BC.

aktywnych ośrodków' metalurgii żelaza na terenach wschodnio- i zachodnioalpejskich

górnym dorzeczu Dunaju i Renu). Dopiero zjawiska te, związane z genezą tzw. halsztackiego kręgu kulturowego i „halsztatyzacją” znacznych obszarów Europy, oznaczają wejście tych obszarów w nową epokę, zdominowaną przez technologię żelaza. Na VDI wiek BC można też datować początki rozwoju ośrodka metalurgii żelaza w północno--wschodniej części Niziny Węgierskiej. Geneza tego centrum była z kolei w dużym stopniu pozwiązana A oddziaływaniami wschodnimi - stepowymi.

upowszechnianie się znajomości żelaza

Oddziaływania halsztackiego kręgu kulturowego były w znacznej mierze podłożem szerzenia się znajomości żelaza (najpierw wyrobów-importów, a następnie samej technologii), na terenach Europy Zachodniej i Niżu Europejskiego. Te ostatnie obszary z technologią obróbki żelaza zaznajomiły się jednak nieco później w ciągu VI-V wieku BC i Dotycz)' to również Skandynawii, gdzie opóźnienie było jeszcze znaczniejsze, a początek epoki żelaza datowany jest na około 400 BC. Podobnie przebiegały te procesy w zasięgu strefy leśnej północno-wschodniej Europy. Początki znajomości żelaza na rym, obszarze związane były z intensywnymi oddziaływaniami kulturowymi, ze zdominowanej przez koczowników strefy stepowej. W zależności od chronologii i siły kontaktów interregionalnych zjawisko to można odnieść do VUI (środkowe Po-dnieprze, tereny wołgo-kamskie), czy VI wieku BC (Wołyń, Polesie). Dla wielu obszarów fHHpEEio-wschodniej Europy technologia żelaza jako czynnik cywilizacyjny, długo jeszcze pozostała zjawiskiem marginalnym

produkcja broni

Pojawienie się nowej technologii wywarło istotny wpływ na przeobrażenia i rozwój instrumentarium jakim posługiwały się ówczesne społeczności Najwyraźniejsze bodaj zmiany obserwować można w zakresie produkqi broni. W początkach epoki żelaza w wielu środowiskach europejskich, rozwijających się poza obrębem cywilizacji klasycznych, ukształtowały się specyficzne dla nich zestawy uzbrojenia. Niewątpliwie stały za tym również odmienne techniki i rozwój taktyki wojowania. Dzieje wielu terytoriów oraz zamieszkujących je w tym czasie społeczności można śledzić w dużej mierze przez pryzmat historii uzbrojenia i sposobów walki. Być może ciążące nad tą epoką niepokojetpolityczne i militarne spowodowały, że w tradycji antycznej wiek żelaza stal się synonimem klęsk i upadku cywilizacyjnego [Żelazo - surowiec i technologia obróbki].

Między Grekami a barbarzyńcami - plemiona trackie w wczesnej epoce żelaza

znacząca rolą wschód części Pó*w> Bałkański

Tereny wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego odgrywały szczególną rolę w kształtowaniu się zjawisk kulturowych epoki brązu w południowo-wschodniej Europie. Tędy prowadził jeden ze szlaków przenikania ku północnemu zachodowi impulsów cywilizacyjnych z Azji Przedniej, tu znajdowały się też jedne z ważniejszych -'lóż surowcowych, stymulujących postęp technologiczny i procesy konsolidacji etnicz-no-kulturowej. Tu docierały również impulsy kulturowe, a także mobilne grupy ludności stepowej z obszarów nadczarnomorskich, tak jak to miało miejsce np u schyłku IV tysiąclecia BC, w okresie presji kultury grobów jamowych.

Społeczności zamieszkujące wschodnią część Półwyspu Bałkańskiego przez całą epokę brązu utrzymywały też ożywione kontakty z ugrupowaniami z obszarów’ karpacko dunaiskich położonych na północ od dolnego biegu Dunaju. Dotyczyło to ra-iowru> zespołów związanych z prężnymi ośrodkami metalurgu brązowej w Siedmiogrodzie, np. kultura Wittenberg, jak i rozwijającwh się w sąsiedztwie, na Nizinie Wojskiej, ugi upowan kultur Tei i \'erbicuw«i, które zresztą silnie infiltrowały środowi-• położone na południe od Dunaju. Silne związki !ąc.:\łv miejscowe ugrupowania ^{/0 s}połecziiosciami kultury Monteoru. w tvn\ równie. . jej ośrodkami metalurgu