kem8

Wstęp 16

Wstęp 16

Yikingeminner i Y'$l-Europa, 1 laakon Shciling, Oslo 1933. Ze zbiorów biblioteki Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Repr. L. Berowski/ /Agencja Archiwum

Motywy wikińskie na dr/.wiach kościoła w Stillingfleet (Anglia)

Wilcinger und Normaneu, Karl Theodor Strasser, Hamburg 1928. Ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu. Repr. L. Borowski/Agencja Archiwum

Lodzie norinańskie na tkaninie z Bayenx

Kocjusz, Biblioteka, cocl. <80, 58ł>.

informację (zob. hasło Erik) dziełko Rimberta pt. Żywot świętego Ansgara z ok. 870 r., poświęcone „apostołowi Szwedów", oraz wybitne dzieło z lat siedemdziesiątych XI w. - Adama z Bremy Dzieje biskupów hamburshich.

Leksykon niniejszy ujmuje postacie i wydarzenia z mitologii wikingów w płaszczyźnie porównawczej, ograniczonej wszelako do wierzeń indoeuropejskich. Niepodobna szerzej rozwinąć tego aspektu: zbyt wiele tu pytań, wątpliwości, domysłów, niejasności, sporów i hipotez, których tylko wyliczenie niepomiernie zwiększyłoby rozmiary pracy. Większość mitologicznych zbieżności wyjaśnia wspólne indoeuropejskie pochodzenie, inne - przede wszystkim normańsko-celtyckie (normańsko-irlandz-kie), ale także normańsko-zachodnioirańskie (scytyjskie, alań-sko-osetyńskie) - po części mogą być wtórne. Dla pierwszego wypadku wskazujemy tu np. pośrednictwo wikingów, dla drugiego natomiast - złożone kontakty wschodnich Germanów, głównie Golów i Burgundów, z Alanami, przodkami dzisiejszych Osetyńczyków. Jest to temat na oddzielną (i niemałą!) pracę, tu więc udokumentujmy istnienie owych kontaktów wcale nie najważniejszymi, ale dobitnymi przykładami: nazwa Katalonia (Cataluńa) pochodzi, jak się zwykle (choć z fonetycznego punktu widzenia bardzo ryzykownie!) uważa, od Goth + Alania, a wedle świadectwa Olimpiodora¹ dzięki wodzowi Burgundów Gyntiariosowi (Guntherowi - na pewno różnemu od Gunthera z Pieśni o Nibelungach, czyli Gunnara z pieśni slaroeddaicznych) oraz wodzowi Alanów Goarowi doszło w czerwcu 363 r. do intronizacji cesarza Jowiana.

Przez tak zorganizowaną zawartość leksykon wykorzystywać będzie - w formie wskazania, a czasem i cytowania - rozmaite teksty różnych ludów indoeuropejskich - od irańskiej Awesly, indoaryjskiej Rygwedy i greckich eposów Homera, po irlandzkie tzw. „sagi" (scela; np. Uczta Bricriu lub Uprowadzenie stad z Ciiailnge), osetyński epos o Nartach i staroruskie byliny. Wśród owych pozaskandynawskich tekstów szczególne znaczenie mają wszelkie dane etnograficzne tyczące najbliższych krewniaków wikingów, mianowicie Germanów⁷ zachodnich i wschodnich (w leksykonie dla wygody zwykle łącznie określanych jako „południowi" albo „kontynentalni"; w tym drugim przypadku z racji dawnego pojmowania Skandynawii jako wyspy). Ze względu na zakładaną - najpewniej trafnie - jedność wierzeń prager-mańskich i wynikającą stąd późniejszą bliskość religijnych wyobrażeń wszystkich Germanów dane te pozwalają lepiej zrozumieć, a czasem nawet uzupełnić posiadany korpus mitologiczny Skandynawów. W tym też zakresie są tu przede wszystkim wykorzystywane. Zauważmy, iż „kontynentalni" Germanie wcześniej niż skandynawscy weszli w krąg zainteresowań autorów greckich i rzymskich. Dla porządku odnotujmy, że naj-pierwsza w ogóle wiadomość o Germanach (ściślej: jednym germańskim ludzie) pochodzi od wielkiego żeglarza Pyteasa z Mas-salii (dzisiejszej Marsylii), który w swoim zaginionym, ale jeszcze przez antycznych pisarzy (do IV w. włącznie) wykorzystywanym dziele O Oceanie zanotował, że podczas podróży (ok. 320 r. p.n.e.) zetknął się z Teutonami mieszkającymi na południowo--wschodnim wybrzeżu Morza Północnego¹⁸. Potem o Germanach „kontynentalnych” czytamy u Polibiusza, Posejdoniosa, Liwiusza, Cezara, Strabona, Klaudiosa Ptolemajosa i Pliniusza Starszego, lecz wszystkie ich dane razem wzięte nie mogą się równać z materiałem zawartym w dziełku Tacyta O pochodzeniu i położeniu Germanów, zwykle cytowanym jako Germania (98 r.). Późniejsze informacje, bardzo różnej jakości, należą do pisarzy współczesnych wielkim wędrówkom ludów germańskich (375--568), a najbardziej znaczące pochodzą z początku i schyłku tego okresu. Pod koniec IV w. Ammianus Marceli i mis wydał swoje Dzieje rzymskie, a w połowie VI stulecia zromanizowany Got Jordanes napisał O pochodzeniu i dziejach Golów, regularnie cytowane jako Getica, oparte na zaginionej, a pół wieku wcześniejszej pracy Kasjodora pod takim samym tytułem; niemal jednocześnie z tekstem Jordanesa powstała słynna Wojna z Gotami, a właściwie księgi V-VIII Historii wojen Prokopiusza z Cezarei. Druga połowa tegoż stulecia ujrzała Historię Franków Grzegorza z Tours, a na przełom VII i VIII w. datuje się staroangicl-ski poemat Widsidh^|(), krótko zaś po nim Beowulfcr^{). Z początku wieku VIII pochodzi również Historia kościelna narodu Anglów Bedy Czcigodnego, z końca natomiast - Historia Longobardów Pawła Diakona. Ważnym informatorem jest Alkuin, kolega Pawła Diakona z Akademii Karola Wielkiego, autor Żywota świętego Willihrorda. Z dziesiątowiecznych wreszcie tekstów na uwagę zasługują przede wszystkim dwa tzw. Zaklęcia merselmr-skie zapisane w języku starofrankońskim. Oddzielne miejsce w tym rejestrze należy się jeszcze późniejszym epickim utworom, jak Pieśń o Nibelungach (około 1200 r.) i Kudrun (najpewniej z lat 1230-1240). Na koniec dodajmy, że ze względu na wspomnianych wyżej Waregów dość liczne będą w leksykonie odwołania do literatury staroruskiej ze znakomitą Powieścią minionych lal (trzy redakcje z lal ok. 1113-1118) na czele.

^1,H Dodajmy tu, że z dzieła Pyteasa pochodzi słynna (gr.) Th aule nesos - „Wyspa l imie” (u pisarzy łacińskich Ultima Thule- „Najdalsza Thule”): na ziemi tej, leżącej na najdalszej północy, letnie dni miały być bardzo krótkie. Prokopiusz utożsamiał Thule ze Skandynawii}, a w średniowieczu przeważała identyfikacja z Islandii}. Współcześnie raczej zwraca się uwagę na zachodnią Norwegię albo Mainland (Szet landy), choć stary pomysł z Islandią nie stracił na znaczeniu.

Słowo niejasne: może oznaczać zarówno długą czy daleką podróż, jak i tego, który wiele podróżuje. Postać oboczna tytułu: Widsith.

•" Datacja bodaj najczęściej proponowana ze względu na możliwość wpływów epiki chrześcijańskiej. Tekst zachował się w dziesiątowiecznym manuskrypcie zapisanym zasadniczo w dialekcie zachodniosaksońskim, ale przypuszcza się, że Oryginał powstał w którymś z dialektów Anglów. Imię tytułowego bohatera znaczy „Pszczeli Wilk” (eufemizm zamiast „Niedźwiedź”), a według innej propozycji „N iedźwiedź-Wi I k".

Wikinger mul.Vorman.cn, Karl 'Theodor Strasser. Hamburg 1928. Ze zbiorów Biblioteki P I PN w Poznaniu, Repr. L. Berowski/Agencja Archiwum

Wyobrażenia pot wotów o funkcjach apotropak znych

i

1