kem7

Wstęp 14

Wikmger urui Normanen, Karl Theodor Strasser, Hamburg 1928. Ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu, Repr. L. Berowski/Agencja Archiwum.

Przykład współistnienia kultur w Norwegii: przedchrześcijańskie motywy zdobnicze na portalach kościołów. U góry - kościół z Al (I Lallingdal), u dołu - kościół z l uft (Sandsvaer)

w części najważniejszej dotyczący ostatnich wieków przed przyjęciem chrześcijaństwa, które w jakimś Stopniu, nieustannie dyskutowanym, mogło już oddziaływać na interesujące nas wyobrażenia.

Najważniejsze źródło tworzy napisana w języku staro-islandzkim tzw. Edda poetycka, znana też jako Edda Samunda albo Starsza Edda - od tej wersji tytułu pochodzi stosowany w słowniku przymiotnik „staroeddaiczny”. Jest to zbiór 29 „pieśni", 10 o bogach i 19 o bohaterach, zachowany w jedynym, prześwietnym, pergaminowym rękopisie (Codex Regius [CR] 2365)znalezionym na Islandii w 1643 r. Szczęśliwy znalazca, biskup Brynjolf Sweinson, przyjął arbitralnie (i błędnie!), że autorem dzieła tak niezwykłego mógł być tylko jeden człowiek - uważany za „czarnoksiężnika” Samund Sigfuson zwany Mądrym (1056-1133). Tekst, przepisany z niewiele chyba starszego, zaginionego wzorca, datuje się z dużym prawdopodobieństwem na rok mniej więcej 1270, ale zawarte w nim „pieśni" są oczywiście znacznie bardziej wiekowe. Jakkolwiek zdumiewająco liczne próby dokładniejszego określenia czasu ich powstania nie dały oczekiwanych rezultatów, zwykle przyjmuje się, że powstały w początkach epoki wikingów, choć dla niektórych wskazuje się nawet schyłek VI w. Obecnie corpus eddaicum może obejmować więcej niż 29 „kanonicznych” tekstów. Dodatki pochodzą z rozmaitych manuskryptów, a ich liczba jest różna w różnych wydaniach. Najczęściej w obręb Eddy poetyckiej dodatkowo włącza się Sny Baldra (Pieśń o Wegtamie), Pieśń o Rigu, Pieśń o Hyndli i Pieśń o Swipdagu (składającą się z Czarów Groi i Pieśni o Fjólswinnie), rzadziej Pieśń Dor ruda (Pieśń ivalkyrii), Pieśń o słońcu, Starą pieśń Bjar kie go, Zagadki Heidreka, Pieśń wojów Halfa, Pieśń o IIja Im ar ze, Pieśń o II lodzie (Pieśń o bitwie Golów z Hunami) i inne; nie ma ich, na przykład, w - skądinąd znakomitym - polskim tłumaczeniu Eddy poetyckiej (Wrocław-Kraków 1986) dokonanym przez Apolonię Załuską-Strómberg.

Słowo Edda występujące we wszystkich wariantach tytułu narodowej świętości Islandczyków nie jest jasne. Po pierwsze wyprowadza się je ze stisl. ódr - „poezja", po drugie - łączy z nazwą islandzkiej osady Oddi {Oddi, dosł. „Półwysep”), w której wnuk Samunda Mądrego, Jon Loptson, wychowywał Snorrie-go St urlusona (o nim niżej), po trzecie wreszcie - sugeruje związek z Kddą („Prababką”), jedną z bohaterek Pieśni o Rigu. Stąd trzy możliwe znaczenia: Poetyka, Księga z Oddi i Prababka, ale żadne nie cieszy się szerszym uznaniem. Wiadomo natomiast z całą pewnością, że umieszczenie słowa Edda w tytule zbioru zawdzięczamy jego znalazcy, który przeniósł je ze znakomitego, wcześniej znanego sobie dzieła również, przynajmniej częściowo, dotyczącego wierzeń przodków. Zwało się ono właśnie

¹² Nazwa wzięła się stąd, że księga ponad 300 lal wchodziła w skład Biblioteki Królewskiej u Kopenhadze. Od 1971 r. Codex Rtgim (isl. Konungsbók - ..Królewska księga”) znajduje się w Instytucie Arniego Magnusona w Rejkiawiku.

Edda i przypuszczalnie w latach 1222-1225 wyszło spod pióra wybitnego polityka, historyka i poety czasów tzw. islandzkiego odrodzenia, Snorriego Sturlusona (1179-1241); od czasów Bryn-jolfa nazywa się je Młodszą Eddą (Eddą prozatorską, Eddą Snor-ronską). Jest to drugie co do ważności źródło wiedzy o mitologii skandynawskich Germanów. Snorri napisał także najlepszą z tzw. „sag królewskich” (konungasągur), mianowicie dzieło pt. Krąg ziemski, z którego dla naszych potrzeb największą wartość ma Saga o Ynglingach oparta na Wyliczeniu Ynglingów skalda Thjodolfa Mądrego z Hwinu (druga połowa IX w.), najpewniej czerpiącego informacje ze starej tradycji ustnej. Oczywiście w leksykonie wykorzystano nadto mitologiczny materiał z innych rozlicznych i czasem bardzo późnych sag' ^ jak Saga o Grettirze, Saga o Her wór, Saga o Hrolfie Kołku, Saga o Njalu, Saga o Egilu, Saga o Thidreku czy Saga o Wólsungach, a także z zaginionej Sagi. o Skjóldungach, na którą powoływali się jeszcze autorzy średniowieczni¹⁴. Zawarte w nich mitologiczne dane nie są już, rzecz jasna, usystematyzowane, podobnie jak niezwykle cenny materiał pochodzący od przedchrześcijańskich skaldów IX i X w. (poczynając od Pieśni pochwalnej hu czci Ragnara B ragi ego Bod-dasona) i późniejszych, już chrześcijańskich zwodów praw.

Wraz z obiema Eddarni do „kanonicznych” skandynawskich tekstów wykorzystywanych w badaniach mitoznawczych należy napisana po 1185 r. łacińska kronika pt. Czyny Duńczyków, czyli Historii duńskich ksiąg XVI Saksona Gramatyka (zm. przed 1220 r.), proboszcza z Roskilde w Danii, ostatnią zaś grupę pół-nocnogermańskich źródeł ważnych dla słownika tworzą niezwykle interesujące - a regularnie pomijane - islandzkie traktaty geograf iczne z. XII-XIV w., jak Gripla^l\ O zasiedleniu ziemi przez synów Noego albo I, II i III Opis ziemi^li> oraz kilka innych. Jakkolwiek dzieła te chronologicznie mogą znacznie wykraczać poza epokę wikingów, to czasem zawierają (powtarzają, niekiedy w wersji zmodyfikowanej) mity na pewno wikingom dobrze znane.

Wśród wykorzystanych w leksykonie źródeł pojawią się także teksty pozaskandynawskie, jak zawierające pewną unikatową

^w Stnord. słowo saga - „opowieść", pochodzące z segja - „mówić, powiedzieć, opowiedzieć", pierwotnie znaczyło „to, co powiedziane”, a później także „wydarzenie” i „waśń", jako że waśń była głównym tematem opowieści.

¹¹ Duńska historia pt. Saga o Skjóldungach powstała u schyłku XII w. albo na początku XIII stulecia. Do dziś zachował się tylko jeden fragment dzieła, ale istnieje też łacińskie streszczenie całości dokonane w końcu XVI w. przez Island-czyka Arngrima Jonsona.

^{l ł} Znaczenie niejasne. Stisl. gripla to tyle, co „szukać po omacku”, więc tytuł próbuje się odnieść do szukanych „po omacku” ziem na Północnym Atlantyku, głównie Grenlandii. Możliwy jest jednak także związek z gripa - „chwytać”, w sensie przenośnym „rozumieć, pojmować"; wówczas tłumaczenie mogłoby brzmieć Przegląd. Obie propozycje należą jeszcze do C.C. Raf na (Anliąuitates Ameńcanae, K.0benhavn 18-57. s. 280).

^If’ Tzw. Ul Opis ziemi (Landalysing III) znany jest również jako Upphaf (Początek), Um Odin og son u hans (O Odmie i jego synach) oraz Fragmentom vetus Islandi cum Hislorico-deographicum de rebus I)ano-Norvegicis (Fragment dawnego islandzkiego dzieła historyczno geograficzne go o czynach Dano- Kor wegózo).

s '. WwrS wfyKArhr.krtfwfe

fcSpTJOliTttflwK .\tn\fWiTU'tfvr ' ruąfoaru fćOtfcctr

.iffnntjla Węrmjuf: ttutn Hhieftn?, J

fwr linaf cvw j>auctf abnutou ytMf i

tłiakifetirr. ÓucMm mfpftft cukno

■ ■■■■. • ^ '•f. ,■>'! 1* 1

1)«tw mera . .1

' carra \m hetrpir ,

( O.&nfpmimiiftT

--Y ;

tn^uGkwiCbwt*. u»

Jur oi^ltrWIn: tu rapMt:* opc