IMG!39

102

^Czkn“ekGrncji

w starożytnej Grecji. Biorąc pod uwag-ę, że główne środki wyzysk, i rozwoju opierały się na przymusie pozaekonomicznym, wojna m_u. siała tworzyć dla siebie pewien racjonalny system, ściśle związany z porządkiem i sprawiedliwością. T&k jak w mitycznych początkach archetypiczna walka między bogami a gigantami zapewniała triumf f kosmosu nad chaosem. Wojna zawsze stanowiła tło narodzin wspólnot politycznych. Było jednak normalne, że spokój owych wspólnot mąciły wojny zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne.

BIBLIOGRAFIA

Nie sposób w tyra miejscu umieścić obszernej bibliografii Można jednak przedstawić jej zarysy opierając się na ogólnych opracowaniach.

Spośród podręczników pisanych z myślą o informacjach faktograficznych, a opartych na tradygi pozytywistycznej, wydanych głównie w Niemczech w XIX i na początku XX wieku, najbardziej przydatne są: H. Delbruck, Ge-schichłe der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte, L I, 1900 (nowe wydanie — red. K. Christ, 1964) oraz J. Kromayer i G. Veith, Heerwe-sen und Kriegfuhrung der Griechen und Romer, w: W Otto, Handbuch der Altertimiswisseiischaft, IV 3, Munchen 1928; można również korzystać z P Couissin, Len Institutions militaires et navdles des anciens Grece, Pans 1932.

Niektóre nowsze syntezy proponują bardziej „socjologiczne” interpretacje wojny: E E. Adcock, The Greek and Macedonian Art ofWar, 1957; J.-P Vemant (red.), Probl&mes de la guerre en Gfecę andenne, 1968; Y. Garian, La guerre dane TAntiguite, 1972; P Ducrey Guerre et guerriers dans la Grece antique, 1985, z licznymi ilustracjami. Można jeszcze dodać R. Lonis, La guerre en Grece. Quinze cmnees de recherche: 1968-1988, „Revue des ćtudes grecąues”, 98 (1985), s. 321-379.

A oto spis ważniejszych pozycji spośród licznych bardziej specjalistycznych opracowań: A. Chastagnol i in., Armóes et fiscalitd dans le monde anti-que, 1977; J. K. Anderson, Militarny Theory and Practice in the Age of Xenopfwn, 1970; A. Aymard, Etudes dhistoire andenne, 1967, s. 418-512;

A Brelich, Guerre, agoni e culti nella Grecia arcaica, 1961; P Brun Eisphora, Syntascis, Stratiotika, 1983; P Ducrey, Le traitement des prison-niers de guerre dans la Grece ant.ięue, 1968; Y. Garian, Recherches de po-liorcótigiie grecęue, 1974; tegoż autora Guerre et óconomie en Grdce

Yvon

Garlan Człowiek i wojna

103

andenne, 1989; P D. A. Garnsey i C. R. Whittaker (red.) Imperializm in the Ąncimt World, 1978; P A. L. Greennhalgh, Early Greek Warfare, 1973; V D. H. Hanson, Warfare and Agriculture in Classical Greece, 1983; tegoż The Western Way of War, Infantry Battle in Classical Greece, 1989; V Ilari, Gtterra e diritto nel mondo antico, 1.1,1980; M. Launey, Recherches sur les armies hellermtiąues, 1H9~50 (ponowne wydanie z 1987 roku zawiera posłowie Y. Garlana, Ph. Gauthiera i C. Orrieux); J. F. Lazenby, The Spartan famy, 1985; P Leriche i H. Treziny (red.), La fortification dans lliistoire du monde. grec, 1986; F. Lissarrague, Lautre guerrier, Archers, Peltastes, Cava-liers dans Timageńe attigue, 1990; R. Lonis, Les usages de la guerre enłre Grece et Barbares, 1969, tegoż autora Guerre et religim en Grece a Tepoque das8ique, 1979; N. Loraux, Dinvention d-Athenes. Histoire de Toraison funebre dans la ciU classique, 1981 oraz liczne artykuły poświęcone ideologii wojennej; L. P Marinović, Le mercenańat grec au IV* siecle avant notre ere et la crise de la polis, 1975; J. S. Morrison i R. T. Williams, Greek Oared Ships 900-822 B.C., 1968; W K. Pritchett, The Greek State at War, t. I-iy 1971-1985; A. M. Snodgrass, Arms and Armour of the Greeks, 1967; M. Sordi (red.), La pace nel mondo antico, 1985, P VIdal-Naquet, Le chasseur mir, 1981, s. 123-207; tenże, The Black Hunter Remsited, „Proc. Cambr. Philol Soc.”, 212,1986, s. 126-144.

Nąjlepsze wprowadzenie teoretyczne do zagadnienia dąją: E. Ciccotti, La guma e la pace nel mondo antico, 1901; M. I. Finley, Empire in the Greco-•Roman World, „Greece & Romę”, 25 (1978), s. 1-15; tegoż, War and Empire, „Ancient History”, 1985; na temat wojny poza światem klasycznym — patrz: J. Bazin i E. Terray, Guerres de lignage et guerres d’Etat en Afrique, 1982; C. Meillassoux, Anthropologie de Vesclavage, 1986; W V Harris (red.), The Imperialism of Mid-Republican Romę, 1984.

Spośród ostatnio publikowanych artykułów chcę zwrócić uwagę na: W R. Connoi; Early Greek Land Warfare as Symbolic Expression, „Past & Pre-sent”, 110 (1988), s. 3-8; P Krentz, The Naturę of Hoplitę Battle, „Classical Antiąuity”, 4 (1985), s. 50-61; E Lissarrague, Autour du guerrier, w: La Cite des images, 1984, s. 35-47; D. Miculella, Ruolo dei mUitari e consenso politi-co netta polis aristotelica, „Studi classici e orientali”, 34 (1984), s. 83-101.

Chcę podziękować panom P Ducrey, R. Lonis i P VIdal-Naquet za uwagi na temat mojego tekstu.