73652 P1070602

śde nie planowana z góry, lecz będąca wypadkową wielu' spontanicznych aktów wyboru pewnych środków jako sprawniejszych i unikania innych, grożących konfliktami znaczeniowymi.

I Tendencje zaobserwowane w dziedzinie homonimii znajdują równie dobitny wyraz w zasobie elementów wieloznacznych. Nie ma w tym zresztą nic niezwykłego, bo zakresy obu kategorii środków leksykalnych trudno nawet — z racji podobieństwa ich statusu językowego — ściśle odgraniczyć. Jeden z podstawowych problemów leksykologii opisowej: „homo-nimia czy wieloznaczność? ” — w dziedzinie badań diśćhronicznych staje się jeszcze trudniejszy do rozstrzygnięcia. Niełatwo np. wytyczyć granicę między homonimicznością a różnicą odcieni w wyrazach tak polifunkcyj-nych, jak np. czasownik wyprawiać (wyprawić). Jego osiemnastowieczna struktura semantyczna, którą można zrekonstruować na podstawie danych słownika Lindego, stanowiła zlepek kilku centrów Znaczeniowych. Jedno z nich tworzyła grupa odcieni podporządkowanych ogólnej treści "wypowiedzieć' (wy - prawić), np. 'wysłowić, opisać słowami' („Któż moc jego wszechmocności wyprawi słowem dostatecznie?” Ryb. Ps. 210, L), ‘wyjaśnić, wytłumaczyć' („Gdy przyszła Saba do Salomona, wyprawił jej Salomon wszystko (...) i nie było nic, czego by jej jaśnie nie oznajmił”. 1 Leop. 2 Parał. 9, 2, L), 'usprawiedliwić' („Z tych słów póki się nie wyprawisz, poty kłamcą ostawać będziesz”. Obr. 59, L).

Centrum drugie stanowiły treści odpowiadające schematowi 'uczynić prawym'. Niektóre z tych odcieni odnosiły się do sfery pojęć moralnych, jak np. znaczenie "ukształtować w sposób wzorowy' („Młodych dziatek obyczaje zaraz składnie a słusznie mają być wyprawione”. Glicz. Wych. G. 1., L), inne — do spraw praktyczno-bytowych, np. odcień ‘uczynić zdatnym do użytku, przywrócić stan właściwy, zreperować, spreparować' ^m, o różnych odmiankach specjalnych (•wyprawić skórę "wygarbować', wyprawić kury, kaczki 'wypatroszyć', wyprawić konia "ujeździć' itp.).

Trzeci ośrodek — to treści dające się interpretować według schematu 'zdziałać co za pomocą prawa, załatwić prawnie', np. „Wyprawił Bolesław Wstydliwy u papieża przywileje”. Stryjk. 291, L.

Osobną grupę tworzyły znaczenia nie motywowane już strukturą formacji, przysługujące jej jako zleksykalizowanemu znakowi słownemu, np, 'wydać', 'uwolnić' („Koloman był cały rok pod strażą u Mścisława, a potem go ociec Andrzej z więzienia wyprawił”. Biel. 115, L). itp.

Zachodzi pytanie, czy można potraktować te rozbieżne, różnie motywowane znaczenia jako składniki jednej struktury semantycznej (istniał bowiem kiedyś między nimi związek etymologiczny), czy też należy uznać, że już w XVIII w. funkcjonowało w polszczyźnie kilka niezależnych jed-

**• „Gdy kto rękę wywinie, tedy doktor, chcąc ją znowu w staw swój wyprawić, naciąga onej ręki”. Sak. Kai. D 4b, L.

214

riostek homonimicznych o postaci wyprawić. Wydaje się, że każda odpowiedź- kategoryczna stwarzałaby groźbę popełnienia błędu; najbliższa prawdy byłaby chyba formuła: „struktura znaczeniowa w stadium rozpadu -'homonimicznego, o kilku niezależnych, różnie motywowanych centrach”.

Granica między homonimią a wieloznacznością zaciera się też w zakresie pólisemicznych czasowników prefiksalnyćh, w których zróżnicowanie Ttnaczeńj wynika z odrębnych, niezależnych funkcji tego samego formalnie Hhfeedrostka. Na przykład w formacji oddziałać “odpracować, odrobić' od- ma swoiste znaczenie , zwrotne” („Człowiek ubogi łaski oddziałać nie może” Kosz. Cyc. 150; „Czekał pogody, żeby dobrodziejstwa wzięte w jakiej części oddziałać mógł”. Górn. Sen. 172, L), natomiast w oddziałać “odczynić, odegnać urok’¹¹⁷ prefiks sygnalizuje odcień aWatywny ■oddalania). tak jak we współczesnych strukturach odsunąć, odepchnąć.

Podobny Wypadek raczej homonimiczności niż wieloznaczności repre-^lentuj eR&asownik przekupić (przekupowac), o znaczeniach zróżnicowanych w zależności od funkcji prefiksu, np.:

1.    'Kupować wcześniej niż inni’ (por. współcz. przegonść, prześcignąć); K_t,Przekupniowie u tych, co żywność do miasta wożą, przekupiwszy, na Bfrynku (...) jak najdrożej mogą, przedają.” Vol. Leg. 5, 648, L.

2. ^Pośredniczyc w handlu, handlować’ [par. współcz. przekazać (pozdro-

uńenia)]; „Stan szlachecki teraz winem przekupuje i kupczy, pod pre-¹ tekstem wolności szlacheckiej”. Vol. Leg. 3, 226, L ^u8.

3.    “Kupić drożej, niżby należało’ (por. współcz. przesolić, przepiec); „Nie , szukano prowiantów, których albo przekupić, albo nie dostanie". Haur. * Ek. I7i, L.

4.    "Zjednać sobie kogo pieniędzmi, podarunkami’; por. przeciągnąć (na swoją Stronę).

Z punktu widzenia analizy procesów usprawniających będzie rzeczą obojętną, jak zakwalifikujemy takie wątpliwe elementy wielofunkcyjne, bo -i/jak jus wspomnieliśmy — zarówno w zakresie homonimii, jak polisemii przejawi się działanie tych samych prawidłowości teleologicznych. W wbrazach więloznacznych ulegają więc likwidacji lub redukcji struktury semantyczne bardzo rozbudowane, ale o odcieniach nie odgraniczających się dostatecznie ostro w kontekście, „mgławicowych”, których realizacji może się stać przyczyną niejasności wypowiedzi. Na przykład rzeczownik generał bywał używany zarówno w funkcji ogólnej “zwierzchnik’,

' w Cyrces przemieniła towarzysze Ulisesa w świnie, ai ją gwałtem mieczem przepędził, toż zasię oddziałała te pokusy”. Biel. Sw. 10, L-

Derywatami wyrazu w tym znaczeniu były formacje przekupień i przekupstwo, pierwotnie ‘handel¹ („Przekupstwo, gdy śniadne rzeczy kupujemy na przedaj”. Petr. Ek. 127, L).

211

M*