22 23

22 PODSTAWOWE KATEGORIE

porodów pozwala określić skalę poronień. Wśród tych ostatnich poronienia samoistne zdarzają się z ustaloną, stosunkowo stabilną (znaną) częstością, są bowiem głównie uwarunkowane przez czynniki biologiczne. Jeśli w wyniku porodu rodzi się jedno dziecko, to mówi się o porodzie pojedynczym, w innych przypadkach - o porodzie wielorakim (bliźniaczym).

Efekt porodu i cechy fizyczne noworodka to istotne informacje dla badania stanu zdrowia populacji i —> umieralności.

Urodzenie żywe (live birth) stanowi fundamentalne (obok zgonu) zdarzenie demograficzne; wzrost populacji o jedną osobę (lub więcej osób, jeśli poród był bliźniaczy) z powodów naturalnych (biologicznych, wewnątrzpopulacyj-nych). Wbrew intuicyjnym konotacjom, jego zdefiniowanie nie jest proste. Na przykład w latach 1963-1994 w Polsce (wzorem byłego ZSRR) nie stosowano zalecanej przez Światową Organizację Zdrowia definicji urodzenia żywego, zgodnie z którą jedynym kryterium jest wykazywanie oznak życia przez dziecko bezpośrednio po wydaleniu (wydobyciu) z ustroju (ciała) matki. Stawiano wówczas warunek, by noworodek (aby kwalifikował się jako urodzenie żywe i tym samym powiększył rozmiary populacji) ważył co najmniej 1000 g lub, jeśli jego waga była niższa (lecz wyższa niż 600 g), by przeżył po urodzeniu co najmniej 24 godziny. Niezależnie od tego rodzaju manipulacji, ogólnie biorąc, ustalenie, czy noworodek wykazuje oznaki życia, często nie należy do rzeczy prostych. Od 1994 r. przez urodzenie żywe jest w Polsce rozumiany fakt wykazywania jakichkolwiek oznak życia (czynność serca, skurcze mięśni szkieletowych, tętnienie pępowiny) przez płód całkowicie wydobyty z ustroju matki po ciąży w wyniku porodu.

Rejestracja urodzeń żywych, podobnie jak wszystkich porodów, w przypadku których noworodek (płód) ważył ponad 500 g, służy m.in. bilansowaniu stanu populacji oraz jej podstawowych części (zwanych subpopulacjami), analizie rozrodczości oraz analizie umieralności okołoporodowej, noworodków i niemowląt. Obejmuje ona bowiem nie tylko stwierdzenie faktu żywego urodzenia (w tym jego dokładnej daty), ale również czasu trwania ciąży, wielkości i wagi w momencie narodzin oraz cech demograficznych i społecznych matki.

Do celów analitycznych wykorzystuje się często podział na urodzenia małżeńskie (marital, legitimate) i pozamałżeńskie (extramarital, illegitimate, out-of-wedlock), w zależności od formalnego związku łączącego rodziców noworodka (ich wzajemnego stanu cywilnego).

Zgon, czyli śmierć człowieka (death), stanowi fundamentalne (obok urodzenia) zdarzenie demograficzne; powoduje on zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę z przyczyn o charakterze biologicznym, wewnątrzpopulacyjnym. Do zgonu prowadzi bowiem proces degradacji biologicznej organizmu człowieka, zwykle związany ze starzeniem się. Z pozoru jest łatwy do zidentyfikowania, a ogólna definicja wydaje się prosta: zgon to nieodwracalne ustanie czynności całego ustroju człowieka w wyniku trwałego zatrzymania czynności narządów niezbędnych do życia. Jednakże w praktyce występują sytuacje wątpliwe, zwłaszcza w populacjach, w których jest wiele osób w podeszłym wieku, a poziom wiedzy i technik medycznych umożliwia długotrwałe utrzymywanie organizmu w stanie komy (tj. głębokiej utraty świadomości) czy przywrócenie do funkcjonowania niektórych narządów (np. serca), których akcja uległa zatrzymaniu, i długotrwałe podtrzymywanie tego funkcjonowania za pomocą specjalnej aparatury. W niektórych krajach (np. Holandia, Szwajcaria i USA) w przypadkach sztucznego podtrzymywania życia pojawiła się w końcu XX w. prawna możliwość uprzedniego wyrażenia woli co do zaniechania takiego działania, czyli możliwość „śmierci na życzenie” (specyficznej formy eutanazji).

Z punktu widzenia przyczyny najogólniej zgony dzielą się na naturalne i nienaturalne. Pierwsze z nich są wywoływane przez wewnętrzne stany organizmu (których źródło stanowią np. choroby lub uszkodzenia genetyczne), a drugie przez okoliczności zewnętrzne, zwykle działające nagle (np. wypadek, zabójstwo, samobójstwo). W demografii częściej jest stosowany nieco inny podział - na zgony endogeniczne (ściśle związane z wewnętrzną kondycją organizmu)¹⁰ i egzogeniczne (pozostałe), trudny jednak w praktyce do zastosowania. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca szczegółowy standaryzowany (systematycznie aktualizowany) wykaz przyczyn zgonów, ostatnio (zgodnie z tzw. X nowelizacją) podzielonych na 19 głównych grup. W przypadku początkowego okresu życia często są wyróżniane następujące subkategorie zgonu: zgon okołoporodowy {perinatal death, urodzenie martwe albo zgon w ciągu pierwszego tygodnia życia), zgon noworodka, czyli neonatalny (neo-natal death, zgon w ciągu pierwszych czterech tygodni życia) i zgon niemowlęcia (death of infant, zgon w ciągu pierwszego roku życia)^{1 2}. Jedynie ostatnia z tych subkategorii jest uwzględniana w bilansach stanu ludności.

Zgon i jego przyczyna mogą być stwierdzone wyłącznie przez dyplomowanego lekarza. Zazwyczaj tylko ta czynność, której efektem jest karta zgonu (obowiązkowo potwierdzona przez organ administracji państwa¹²), umożliwia pochówek. Z tej zasady wynika kompletność rejestracji zgonów. Rejestry zgonów umożliwiają systematyczne monitorowanie i analizy —> umieralności pod kątem cech demograficznych osób zmarłych oraz przyczyn zgonu. Podstawowym celem tej analizy na gruncie demografii jest bilansowanie stanu populacji i jej podstawowych części (zwanych subpopulacjami) oraz ocena stanu zdrowia i ryzyka zgonu różnych grup ludności.

Przybycie migranta (w skali zbiorowej: napływ migracyjny; arrival of immigrant, migration inflow albo in-migration) to zdarzenie o podobnym znaczeniu do urodzenia; oznacza zwiększenie się populacji o jedną osobę. Wzrost nie ma tu jednak charakteru naturalnego (wewnętrznego), lecz mecha-

1

¹⁰    We współczesnych warunkach zgony endogeniczne występują stosunkowo często we wczesnym (neonatalnym) okresie życia oraz w wieku podeszłym, natomiast prawie nie zdarzają się po ukończeniu pierwszego miesiąca życia aż po wiek około 45 lat.

2

   Zgon niemowlęcia, który następuje po przeżyciu pierwszych czterech tygodni, nazywa się postneonatalnym (j)ost-neonatal death).

¹²    W Polsce urząd gminy (urząd stanu cywilnego).