226 227

g    zarówno z uczestnikami (gdyby ich nie było, nie byłoby określonego zachowa-

z    nia), jak i biernymi obserwatorami („gapiami"), bo w potencjalnym tłumie nie

o była zachowana ciągłość rozkładu progowych wartości uczestnictwa.

CD O O.

<

o    Ruch społeczny

H

>*

2 Ruch społeczny, w odróżnieniu od tłumu, charakteryzuje się już pewnym ę minimalnym poziomem organizacji wewnętrznej, choć nadal jest to organizacja

<    bardzo luźna, oraz generalnym celem działani, jednoczącym uczestników ruchu. § W ruchu społecznym cel działania jest istotniejszy niż wewnętrzna organizacja

0    owego aktora zbiorowego. Sztompka (1993: 276) definiuje ruch społeczny jako ni „luźno zorganizowane zbiorowości działające razem w niezinstytucjonalizowany

01    sposób w celu wywołania zmiany w ich własnym społeczeństwie". Szczególnie

<    duże prawdopodobieństwo wywołania zmiany społecznej niosą ze sobą ru-o chy o charakterze masowym. Charakteryzują się one kilku cechami. Przede 3 wszystkim obejmują orientacje i formy działania, które są racjonalne w tym sensie, że odnoszą się do jakiegoś nieinstrumentalnego, na ogół idealistycznego celu. W języku potocznym „idealistyczny cel" kojarzy się na ogół pozytywnie, jednak tutaj pojęcie to używane jest w konwencji opisowej, jako cel, którego osiągnięcie oznaczać będzie wprowadzenie do praktyki społecznej (także tej sformalizowanej) jakiejś idei, której ocena jest odrębną kwestią i niekoniecznie musi to być ocena pozytywna. Ideą tą może być np. „wolność człowieka”, „podmiotowość obywatelska”, „ochrona środowiska”, czy „rozbrojenie”. Ale ideą taką może być też „wyższość jednej rasy nad drugą" (jak to miało miejsce w ruchach nazistowskich w pierwszej połowie ubiegłego stulecia). W masowych ruchach społecznych istnieje więc wyraźna orientacja na pewne, selektywnie traktowane wartości. Znamy więc pacyfistyczne ruchy społeczne, dla których naczelną wartościąjest pokój, mamy ruchy obrony życia (sprzeciwiające się aborcji), ale także ruchy społeczne, dla których wartością naczelną jest wolny wybór kobiety o donoszeniu ciąży lub jej przerwaniu. Istnieją ruchy religijne o charakterze fundamentalistycznym, dla których naczelną wartością jest pewna cząstkowa prawda (choć przez członków ruchu traktowana jest ona jako prawda absolutna i jedyna) o Bogu i Jego przykazaniach. Istnieją wreszcie ruchy o charakterze ekologicznym, kontrkulturowym, czy politycznym.

W ruchach społecznych, wkraczających w przestrzeń życia publicznego, na ogół wyraźnie widoczny jest ich aksjologiczny profil i coś, co Giddens (1984: 204) nazywa „wysokim stopniem refleksyjnej samoregulacji”, czyli regulowaniem zachowania swoich członków nie tyle rolami społecznymi (te bardzo silnie regulują działania członków organizacji formalnych), ile właśnie owym przywiązaniem do ogólnej wartości, za którą określony ruch się opowiada. Ruch społeczny funkcjonuje więc przede wszystkim w aksjologicznej przestrzeni publicznej, wprowadzając do dyskursu publicznego nowe interpretacje rzeczywistości społecznej. Jednak jego działanie może mieć także skutki polityczne, kulturowe, a nawet wpływać na kształt funkcjonowania przestrzeni 226 ekonomicznej.

Masowe ruchy społeczne charakteryzuje rozproszenie, aprogramowy (czy o nawet antyprogramowy) sposób działania I antyorganlzacyjna orientacja (Pakuł- s ski 1988: 250). Jest ogólna idea spajająca ruch społeczny I to w zasadzie wy- g starczy. Nie ma szczegółowego programu działania, ani jednej, spójnej Ideologii, * Jest natomiast masowy entuzjazm Jego członków I silne przywiązanie emocjo- S nalne do głównego celu ruchu (Morris 2000: 448). Jeśli zabraknie tego czynni-    $

ka, to mobilizacyjna siła ruchu społecznego słabnie (zwłaszcza w odniesieniu    i

do działań ryzykownych dla jego uczestników), uczestnicy bowiem zaczynają pragmatycznie kalkulować swoje uczestnictwo w kategoriach kosztów I zysków (Schrager 1985).

Struktura masowego ruchu społecznego jest otwarta I amorficzna zarazem. Oznacza to, że na ogół nie istnieje formalne członkostwo, ant też formalna procedura przyjmowania bądź odrzucania nowych członków. Otwartość ruchu oznacza, że każdy może czuć się jego uczestnikiem, a członkostwo objawia się nie tyle w formalnych rytuałach przyjmowania, ile w konkretnym działaniu w obrębie ruchu i dla ruchu. Liczy się „szeroka, egalitarna partycypacja, solidarność i bezinteresowne poświęcenie. Nie ma ścisłego podziału na aktywistów, osoby wspierające i sympatyków, nie ma też zinstytucjonalizowanego podziału zadań. Ważna jest bowiem mobilizacja społeczeństwa obywatelskiego, a nie rozwój organizacyjny, przejęcie władzy, czy wdrożenie konkretnego programu" (Pakulski 1988: 250).

Sposób działania ruchu społecznego ma charakter nieciągły: od akcji do akcji (demonstracje, marsze, zgromadzenia, pikiety czy blokady). Dzieje się tak z powodu wspomnianej wcześniej niskiej Instytucjonalizacji ruchu, jego amorficznej struktury i antyorganizacyjnej orientacji. Istnieje on w tej formie dopóki, dopóty jest w stanie skutecznie mobilizować do działania swoich uczestników i wykorzystywać ich zasoby (pieniądze, czas, energię, ale także kontakty i znajomości) do działania zorientowanego na wspólny cel.

Dłuższe trwanie ruchu społecznego prowadzi zazwyczaj do jego stopniowej instytucjonalizacji, formalizacji reguł gry wewnątrz ruchu i wobec zewnętrznego świata oraz do przeobrażenie się w jedną z instytucji establishmentu organizacyjnego, którego kontestacja była jedną z przyczyn powstania ruchu. W tej fazie istnienia ruchu społecznego pojawiają się napięcia pomiędzy tą częścią bazy członkowskiej, która jest przywiązana do dawnych form działania i luźnej struktury, a formalnym kierownictwem instytucjonalizującego się ruchu społecznego (Rootes 1999).

Masowy ruch społeczny jest z reguły nastawiony opozycyjnie wobec zastanej rzeczywistości społecznej, a zwłaszcza wobec utrwalonej sieci instytucji (a zwłaszcza instytucji władzy). Owa negacja jest najszerszym „wspólnym mianownikiem” (Pakulski, 1988, 251) inkluzywności masowego ruchu społecznego i jego programowej tolerancji. Dlatego w jednym ruchu społecznym pomieścić się mogą uczestnicy o rozmaitych preferencjach ideologicznych (przykładem może być tutaj ruch Solidarności z lat 1980-1989, który łączył w sobie bardzo zróżnicowane nurty ideowe, ujawnione dopiero po upadku systemu komunistycznego). Opozycyjność wobec zastanego porządku jest konsekwencją braku - w opinii jego uczestników - realizacji określonej wartości w przestrzeni 227