22

180

—    uznawania niezależności i autonomii osób kochanych,

—    zrównoważonego znoszenia doznawanego braku miłości,

—    darzenia miłością innych bez rezygnowania z własnej autonomii i niezależności,

—    zachowań i ukształtowania postaw altruistycznych, allocentrycznych,

—    czułości, pewności siebie, dodatniej samooceny, czucia się bezpiecznym.

12.6.'Zasad a oddziaływania wychowawczego na potrzeby

W procesie opieki i wychowania przez opiekę chodzi jednak o coś więcej niż wychowawczą modyfikację form i sposobów zaspokajania potrzeb. Powstaje tutaj obiektywna konieczność celowego wpływania na same potrzeby, na ich treść i charakter. W trakcie opieki, w codziennym życiu dzieci i młodzieży zachodzą bowiem istotne ilościowe i jakościowe zmiany w stanie ich potrzeb, w tym również zmiany niekorzystne, dokonujące się poza celową interwencję wychowawczą. Jest tu więc problem zapewnienia dominacji czynników celowych wychowawczo, bez czego opieka i wychowanie przez opiekę nie mogłyby zrealizować tak ważnych jednostkowych i społecznych celów. Wynika stąd konieczność oddziaływania regulacyjnego i wychowawczego na potrzeby podopiecznych'¹⁷ i ich powiązania z wychowaniem'¹*.

Do istotnych i znanych cech tych potrzeb należy m.in. zaliczyć możliwość ciągłego ich narastania, utrwalania, zanikania i zmian, przy czym mogą one mieć również wartości ujemne, aspołeczne'¹'’. Jeśli zważyć, że potrzeby podopiecznych jako względnie trwale ich właściwości są podstawowymi składnikami struktury osobowości, to ich dynamiczność oraz możliwość wpływania na nie (w pewnych granicach) nabierają szczególnego znaczenia w procesie opiekuńczo-wychowawczym. Równocześnie w rozumieniu subiektywnym potrzeby te są doznawane, „dochodzą do głosu” w sytuacjach powstałych rozbieżności między dotychczasowym stanem ich zaspokajania (oczekiwaniami i przyzwyczajeniami jednostki) a rzeczywistością^{1 2 3}. Wynikają stąd doniosłe konsekwencje dla stymulacji i regulacji określonych potrzeb. Na tych mechanizmach opiera się w dużej mierze sygnalizowana wyżej regulacyjna funkcja opieki, polegająca na powodowaniu przez nią wielorakich skutków w zakresie stanu i struktury potrzeb podopiecznych. W sumie prawidłowości te określają treść i funkcje regulacyjno-wychowawczego oddziaływania na te potrzeby jako normy prak-seologicznej w procesie opiekuńczo-wychowawczym. Wynikają stąd dwa ogólne zadania opiekuńczo-wychowawcze:

stwarzać podopiecznym warunki, organizować sytuacje, system faktów, a w sumie taką rzeczywistość opiekuńczo-wychowawczą, która wpływałaby na rozbudzanie, rozwijanie i utrwalanie pozytywnych potrzeb oraz hamowanie i wygaszanie potrzeb negatywnych;

—    nie licząc jedynie na przypadkowy, naturalny bieg zdarzeń uświadamiać podopiecznym ich rzeczywiste potrzeby, ich osobisty, zgodny z normami społecznymi interes życiowy, stwarzając również w tym celu sytuacje rozbieżności między ich nastawieniami a rzeczywistością⁵¹.

Chodzi tu przede wszystkim o to, by potrzeby — nastawienia nie były realizowane bezwarunkowo⁵². Nie wypada więc czekać, aż określony zbieg okoliczności uświadomi dzieciom niezbędność witamin i mikroelementów dla ich organizmu, lecz wcześniej na różne sposoby uświadamiać im to i stymulować właściwy do tego stosunek. Nie trzeba czekać na wypadek, żeby wytworzyła się w wychowanku potrzeba bezpiecznego i kulturalnego zachowania się na ulicy, lecz rozbudzać ją wcześniej, m.in. i — ostatecznie — za pomocą nagród i kar. Słuszne jest odmówienie wychowankowi pieniędzy, które dotychczas otrzymywał na drobne wydatki, jeśli wydawał je niezgodnie z przeznaczeniem, nieracjonalnie, nieoszczędnie, marnotrawczo.

W praktyce opiekuńczo-wychowawczej zasada oddziaływania wychowawczego na potrzeby odnosi się do szerokiego wachlarza zadań, które wypada uznać za zasadnicze i typowe.

—    Tak na przykład, w domach dziecka jest wiele takich dzieci, które z różnych względów nie mają możliwości odzyskania domu rodzinnego. W stosunku do nich konieczna jest stopniowa zmiana i kompensacja potrzeb ^{4 5 6 7 8 9 10 11 12}

1

¹⁷ Por. K. Obuchowski, Psychologio dążeń ludzkich, Warszawa 1965, s. 102—106 oraz J. Reykowski, Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa 1970, s. 86—105.

⁴¹ Palrz rozdział „Opieka a wychowanie".

2

   Por. K. Obuchowski, op. cii., s. 102—104, J. Reykowski, op. cii., s. 92—100 oraz J. Pielcr, Życie ludzi, Wrocław 1966, s. 84—86.

3

   Por. J. Reykowski, op. cii., s. 92—99 oraz W. Szcwczuk, Psychologia, t. 1, Warszawa 1970, s. 225—230.

4

Wprawdzie w codziennym życiu dziecka rozbieżności między jego oczekiwaniami i przy-

5

zwyczajeniami a rzeczywistością nie należą do rzadkości, to jednak istnieje stała potrzeba ze strony

6

opickuna-wychowawcy konsekwentnego wywoływania ich przejściowo zawsze wtedy, gdy odstę

7

puje ono w swym zachowaniu od przeciętnej normy na plus i minus. Odstępstwo dodatnie winno

8

z reguł)' pociągać za sobą rozbieżność w postaci nagrody, a ujemne — w postaci kary, bowiem

9

dodatnie przeżywanie zaspokojonej potrzeby jest nagrodą, a ujemne przeżycia niezaspokojenia

10

— karą. Mechanizm ten umacnia i uświadamia dziecku jego p'olrzeby i ukierunkowuje ich za

11

spokojenie.

12

” Por. J. Reykowski, op. cit., s. 100.