22

r~

odpowiedzialność za losy drugiego człowieka. Opieka jest formą dominującą w zakładach dla przewlekle chorych, w działalności opiekunek domowych, w domach małego dziecka.

Pomoc „(...) zapewnia możność utrzymania i podnoszenia kultury, spożytkowania wszystkich sił ludzkich. (...) Dopomaga rozwojowi jednostek i wzrostowi wszystkiego, co zostało uznane za dobro. (...) Pomoc liczy się ze świadomym uczestnictwem, ze współpracą pomagających i korzystających z pomocy w pełni za siebie odpowiedzialnych”⁹. Są to więc działania mające wspierać pomyślny rozwój zarówno osób z jakichś względów zagrożonych, jak i wszystkich członków społeczności. Taki charakter ma na przykład działalność poradni społeczno-zawodowych, klubów seniora, świetlic młodzieżowych, poradni rodzinnych.

Jeszcze inną formą jest kompensacja społeczna, będąca „wyrównywaniem braków środowiskowych, utrudniających pomyślny bieg życia jednostki lub grupy”¹⁰. Instytucjami kompensacyjnymi są między innymi domy dziecka, rodziny zastępcze, kuratorzy sądowi, domy dla osób samotnych.

Praca socjalna z konkretną osobą, rodziną, grupą czy społecznością może opierać się bądź na jednej tylko z wymienionych form, bądź może - w różnych proporcjach - zawierać elementy ratownictwa, opieki, pomocy i kompensacji.

W pracach z zakresu teorii pracy socjalnej - zwłaszcza w publikacjach amerykańskich i zachodnioeuropejskich - często stosowane jest pojęcie „interwencja” („interwencja socjalna”): „(...) jest (ona) działaniem osoby lub zespołu w rzeczywistości, do której pierwotnie nie należeli. (...) Interwencja psycho-socjologiczna lub socjologiczna zmierza do zmian społecznych, zarówno do ich poznania, jak i ulepszenia”¹. J. Dobot wyróżnia trzy „idealne typy” interwencji:

-    decyzyjną (decisionnelle) - skoncentrowaną na rozwiązywaniu problemów społecznych,

-    analityczną (amlytiąue) - polegającą na objaśnianiu istoty problemów społecznych,

-    przekonywającą (demonstrative) - skoncentrowaną na tworzeniu, wzbogacaniu wiedzy². W konkretnej działalności owe typy są aspektami interwencji socjalnej, których znaczenie jest różne w poszczególnych przedsięwzięciach socjalnych.

Miejsce teorii pracy socjalnej w nauce

Mimo, iż praca socjalna ma swoje korzenie w „unaukowionej filantropii”.

⁹    H. Radlińska. Pedagogika..., op. cii., ss. 339-340.

¹⁰    A. Kamiński. Funkcje pedagogiki społecznej, wyd. 4, Warszawa 1980. s. 75.

¹¹    M. Duchamp, B. Bouquet. H. Drouard. Im reclierche en Irarail social, Paris. 1989, ss. 148 i 149.

¹²    Op. cii.

\

to wchodzenie teorii pracy socjalnej do „rodziny nauk” okazało się trwającym wiele lat procesem, który nadal nie jest zakończony.

l

W metodologii nauk społecznych pojęciu teorii nadaje się bardzo wiele znaczeń^{1 2 3}. Różnią się one między innymi ilością i rygoryzmem kryteriów, które określony zasób wiedzy musi spełnić, by mógł być nazwany teorią.

Definicja

teorii

Przykładem „miękkiej” definicji tego pojęcia jest propozycja Jonathana Turnera, który twierdzi, iż „teoria jest rodzajem procesu myślowego zmierzającego do wyjaśnienia zdarzeń. Próbuje się w niej odpowiedzieć na pytanie «d!aczego?». Jednakże teoria nie jest myśleniem pozbawionym podstaw, czystą spekulacją. (...) jest skonstruowana z szeregu podstawowych elementów lub składników: (1) pojęć, (2) zmiennych, (3) twierdzeń i (4) form teoretycznych”⁴. O wiele bardziej restryktywną koncepcję teorii proponuje Piotr Sztompka, który domaga się od wyjaśnienia, aby było: „(a) prawomocne, czyli dedukcyjnie powiązane z tym, co ma wyjaśniać, (b) potencjalnie sprawdzalne empirycznie, (c) potwierdzone jako prawdziwe, (d) kompletne pragmatycznie, czyli w danym kontekście dostarczające odpowiedzi ostatecznej, która nie może już być dalej przedmiotem pytania «dlaczego?», (e) spójne semantycznie, a więc stosujące jednolitą i oszczędną aparaturę pojęciową i wreszcie (0 zunifikowane z innymi wyjaśnieniami w ramach szerszego systemu teoretycznego”⁵. Teorii spełniających te warunki nie ma jeszcze w socjologii. Tym bardziej trudno oczekiwać od teorii pracy socjalnej, by w pełni odpowiadała tak ostrym kryteriom.

Biorąc pod uwagę wymagania, jakie metodologia stawia teoriom, można przyjąć, że „teoria pracy socjalnej” jest faktycznie synonimem „nauki

0    pracy socjalnej”. Należy ona do społecznych nauk praktycznych, a więc takich, które gromadzą i porządkują wiedzę w celu znalezienia sposobów praktycznego zastosowania poznanych praw nauki i opracowywania racjonalnych planów przekształcania rzeczywistości. Jest interdyscyplinarną dziedziną wiedzy, gdyż wykorzystuje dorobek teoretyczny, metodologiczny

1    diagnostyczny innych nauk. Teoria pracy socjalnej zawiera definicje (oryginalne i zapożyczone z innych dyscyplin naukowych), twierdzenia o różnym poziomie ogólności (w tym teorie i ogólne prawa nauki powstałe na gruncie innych nauk), zdania opisowe, sądy o charakterze aksjologicznym (wartości, wzorce, normy itp.) oraz wskazania praktyczne (do nich zaliczają się np. ustalenia metodyki pracy socjalnej).

W polskiej tradycji naukowej teoria pracy socjalnej zaliczana jest do

1

Na przykład Piotr Sztompka znalazł w literaturze socjologicznej 10 definicji teorii formułowanych

2

explicite i 11 pozadefinicyjnych znaczeń tego terminu przyjmowanych implicite: P. Sztompka. O po-

3

jęciu teorii w socjologii, „Studia Socjologiczne” 1971. nr 3. ss. 19-51.

4

J.H. Turner. Strukturo teorii socjologicznej. Warszawa 1985. ss. 60 i 68-69.

5

¹ •* I*. Sztompka. Teorio socjologiczno końca XX wieku Wstęp do wydania polskiego, w: J.H. Turner. Strukturo.... op. eit.. s. 11.