241

240 Państwo 11,26

240 Państwo 11,26

wiadomości, nie jest prawem

jądynie.dla tych, którzy mają możność o nim się dowiedzieć i przyjąć go do wiadomości. Nad pomylonymi na umyśle od urodzenia, nad dziećmi i nad ludźmi obłąkanymi nie ma żadnego prawa, Lak samo jak nie ma prawa nad dzikimi zwierzętarni; i do nich nie stosuje się miano sprawiedliwego czy niesprawiedliwego, jako że nigdy nie mieli oni możliwości, by zawrzeć jakąś ugodę albo rozumieć jej konsekwencje; a wobec tego nie przyjęli oni nigdy nu siebie obowiązku, by uznawać działania jakiegokolwiek suwerena, jak to muszą czynić ci, którzy ustanawiają sobie państwo. I podobnie jak jest wytłumaczony, jeśli nie przestrzega prawa, Len, komu natura lub wypadek odebrały rozumienie wszelkich praw w ogóle, tak też jest wytłumaczony każdy człowiek, któremu jakiś wypadek, nie wynikający z jego własnej winy, odebrał możność poznania jakiegoś poszczególnego prawa; a właściwie mówiąc, to prawo nie jest dla niego prawem. Trzeba więc koniecznie rozważyć na tym miejscu, jakie dowody i znaki wystarczają do tego, by wiedzieć, co jest prawem, to znaczy: co jest wolą suwerena, zarówno w monarchiach, jak i w innych ustrojach państwa.

Prawa niepisane są wszystkie prawami natury

Otóż po pierwsze, jeżeli jest prawo, które obowiązuje wszystkich poddanych bez wyjątku, i jeżeli ono nie jest pisane ani ogłoszone jakoś inaczej w takich miejscach, gdzie poddani mogliby się z nim zapoznać, to jest to prawo natury. Wszystko to bowiem, co ludzie powinni znać jako prawo nie na pod sławie słów innych ludzi, lec: każdy swoim własnym rozumem, musi być czymś takim, co jest zgodne z rozumem wszystkich ludzi, a takim prawem nie może być nic innego niż prawo natury. Prawa natury więc nie wymagają ogłaszania ani proklamowania, jako że zawierają się w tym jednym zdaniu, uznawanym za słuszne na całym świecie: nie czyń drugiemu lego, co uważasz, że byłoby nierozumne, gdyby lobie samemu lo uczynił ten drugi.

Po wtóre, jeżeli jest prawo, które obowiązuje tylko pewien stan ludzi albo tylko jednego poszczególnego człowieka, i jeżeli ono nie jest pisane ani opublikowane w słowie, to wówczas jest to również prawo natury; jest ono znane na podstawie tych samych dowodów i znaków, jakie wyróżniają ludzi należących do tego stanu od innych poddanych. Prawo bowiem, które nie jest pisane ani ogłoszone w jakikolwiek sposób przez tego, kto je uczynił prawem, może być poznane, przez tego, kto ma go słuchać, jedynie rozumem, i wobec tego jest również prawem nie tylko państwowym, lecz naturalnym. Tak, na przykład, jeżeli suweren używa publicznego sługi, nie dając mu piśmiennych instrukcji, co ma czynić, to ten sługa jest obowiązany przyjąć za instrukcję to, co mu dyktuje rozum. Tak, jeżeli suweren czyni kogoś sędzią, to ten sędzia winien rozumieć, że jego wyrok winien być zgodny z tym, jak rzecz rozumie jego suweren; że zaś zawsze się uważa, iż suweren rozumie rzecz, jak wskazuje słuszność, przeto sędzia jest zobowiązany przestrzegać tej słuszności mocą prawa natury. Albo znów, jeśli chodzi

0    ambasadora, to (we wszelkich rzeczach nic zawartych w jego pisanych instrukcjach) winien on przyjmować za instrukcję to, co, jak dyktuje rozum, najlepiej prowadzi do tego, co leży w interesie jego suwerena; i podobnie rzecz sic ma z wszelkimi innymi sługami władzy suwerennej, publicznymi i prywatnymi. Wszystkie te instrukcje przyrodzonego rozumu można objąć jednym mianem wierności, która jest częścią przyrodzonej sprawiedliwości.

Wyjąwszy prawo natury, do istoty wszelkich innych praw należy to, iżby były podane do Wiadomósci łeążcl ego człowieka, który będzie obowiązany" ich się... słuchać;

1    żeby to zostało uczynione słowem, pismem lub jakimś innym aktem, o którym byłoby wiadome, że pochodzi od władzy suwerennej. Wolę bowiem innego człowieka można rozumieć tylko na podstawie jego własnych słów albo jego aktu, albo przez domysł oparty na jego zamiarze i celu, które, gdy chodzi o osobę państwa, są, jak należy przyjmować, zawsze zgodne ze słusznością i rozumem. W starożytności, nim rozpowszechniło się pismo, prawa często były ujmowane w formę wierszowaną, iżby prości łudzić, znajdując przyjemność w⁷ ich śpiewaniu lub recytowaniu, mogli tym łatwiej zachować je w pamięci. Z tej samej racji Salomon radzi komuś, iżby przywiązał

56

newiatan