244

Henryk Kasza

telaza i traci zdolność do przenoszenia tlenu. Prowadzi to do niedotlenienia komórek i tkanek człowieka. Stan taki nazywany jest syndromem sinienia niemowląt (Dojlido I9S7, Marcinkowski 1995, Rynkiewicz 2005). W przypadku spożywania wody zawierającej wysokie stężenia azotanów (2-3-krotnie przewyższające dopuszczalną zawartość) należy się liczyć z poważnymi problemami zdrowotnymi, a nawet utratą życia, zwłaszcza u niemowląt Azotany i azotyny mogą też być prekursorami nitrozoamin. Nitrozoaminy mogą powstawać w organizmie człowieka (także zwierząt hodowlanych) w wyniku reakcji azotanów i azotynów z aminami aromatycznymi, zawartymi w produktach żywnościowych. Ich w łaściwości rakotwórcze i mutagenne są udowodnione (Marcinkowski 1995).

W prezentowanym bilansie azotu uwzględniono po stronie przychodów m.in. lata 2005-2007 (tab. 5.3). Wtedy to średnioroczna dawka azotu, wnoszona wraz z nawozami mineralnymi wynosiła średnio 62,3 kg N ha*¹ • rok*¹. Zgodnie z prognozami, w naszym kraju nawożenie azotem zawartym w nawozach mineralnych może w 2010 roku wzrosnąć do 76 kg N ha'¹ (zob. tekst poniżej). Zwiększone nawożenie powodować będzie wzrost nadwyżki azotu w rolnictwie, a w konsekwencji większe wymywanie do wód. Wykorzystanie azotu przez rośliny z małych dawek nawozów wynosi 70-80%, zaś duże dawki nawozów są wykorzystywane w mniej niż 40-50% (Fotyma 1996). Wpływ poziomu nawożenia na stężenie azotu i innych składników pokarmowych w wodach drenarskich przedstawia tabela 5.4.

Tabela 5.4 Wpływ poziomu nawożenia na stężenie składników pokarmowych w wodach drenarskich [wg Filipka (red.) - za Fiedorem i in. 2004]

Składnik	300 kg NPK ha*' • rok*'	150 kg NPK ha ' rok'^1
	średnie stężenie (mg • dm‘^s)
N-NO3	22.5	7,6
PO4	0.17	0,12
Cl	75,0	28,0
S04	123,0	79,6
Ca	134,2	87,6
Mg	21,6	17,6
K	8.5	2.2

W bilansowanych latach ilości wnoszonego azotu w odchodach zwierzęcych w rolnictwie polskim w porównaniu z krajami Unii Europejskiej są stosunkowo niskie. Pomimo tego stwarzają one w niektórych rejonach zagrożenie dla wód. Groźba zanieczyszczenia wód wynika niejednokrotnie z nieracjonalnego wykorzystania gnojowicy, produkowanej w wielkostadnych tuczamiach i fermach chowu bydła (często ze względów ekonomicznych jej nadwyżki wywożone są w nadmiernych dawkach na pola w bliskiej odległości od takich gospodarstw), oraz z nieodpowiedniego przechowywania obornika i gnojówki. Niewłaściwe składowanie nawozów stałych i płynnych jest podczas deszczów źródłem dopływu N (także P) do wód gruntowych i cieków. Po rozwiązaniu problemu zagospodarowania i składowania odchodów zwierzęcych, azot pochodzący z tego źródła w ładunkach na poziomie zbliżonym do dotychczasowych, „...przy racjonalnej gospodarce

ściekowej i nawozowej .... nie powinien stwarzać większego zagrożenia dla jakości wócT (Szponar i in. 1996).

W rozpatrywanym bilansie uwzględniono depozycję azotu z atmosfery w wysokości 17 kg N ha*¹ • rok¹. O ilości N z tego źródła decyduje krajowy poziom zanieczyszczeń powietrza (w tym tlenki azotu) oraz ich napływ spoza obszaru Polski. Opad z atmosfery jest z jednej strony źródłem N w rolnictwie (mniejszym niż z nawozów mineralnych i zwierzęcych), a z drugiej - czynnikiem ułatwiającym wymywanie azotu (także innych składników pokarmowych, w tym fosforu) do wód powierzchniowych i gruntowych. Wynika to z faktu, że azot jako jeden ze sprawców zakwaszania środowiska (zakwaszanie środowiska przez azot opisano nieco wyżej), wraz z innymi substancjami zawartymi w kwaśnych opadach, przyczynia się do niszczenia kompleksu sorpcyjnego gleb, a tym samym ułatwia migrację składników pokarmowych (Szponar i in. 1996). Przypomnę, że azot zawarty w „opadzie z atmosfery*' pochodzi przede wszystkim z procesów spalania i rolnictwa.

Z 1 ha użytków rolnych, w zależności od intensywności produkcji i systemu melioracyjnego, z wodami może rocznie odpłynąć 0,4-28,3 kg N-NOi, 0,1-0,7 kg N-NR* (Koc, Szymczyk 2003). Wypłukanie azotu z intensywnie użytkowanych terenów rolniczych może w wyjątkowych przypadkach wynosić do 50 kg N ha'¹. Średni roczny odpływ azotu w warunkach Polski wynosi 2,1 kg N ha'¹ (Koc, Tucholski 1995). Dla potrzeb obliczenia w latach 2002-2004 wielkości dopływu azotu do zbiornika Jeziorsko ze źródeł przestrzennych uwzględniono następujące jednostkowe wskaźniki odpływu: obszary użytkowane rolniczo 8.4 kgN ha’¹ - rok*¹, zalesione 4.7 kg N ha'¹ • rok*¹ (Galicka i in. 2007).

Wiedząc, skąd pochodzi azot ze spływów obszarowych i znając jego drogi przemian i migracji, należy postawić pytanie, jak ograniczyć jego dopływ do wód?

Czynnikami mającymi wpływ na wielkość migracji azotu do wód powierzchniowych są (Gromiec, Bogacka 1997):

-    parametry zlewni (przepuszczalność gleb, spadek terenu, stosunki wodne),

-    warunki meteorologiczne i będące ich następstwem warunki hydrologiczne,

-    czynniki antropogeniczne (pula azotu zawarta w zastosowanych nawozach mineralnych i zwierzęcych, opadach atmosferycznych; formy działalności rolniczej).

Wymienione dwa pierwsze czynniki nie zależą od człowieka i nie ma on na nie wpływu. Stosując różne metody zmniejszające odpływ, możemy jednak ograniczyć pośrednio ich oddziaływanie na poziom wymycia azotu (innych składników pokarmowych także). Możemy to zrobić poprzez racjonalną gospodarkę nawozami, opierając się na analizach chemicznych gleb i roślin — czyli poprzez dokarmianie roślin, a nic zwyczajne ponad potrzeby roślin, nawożenie pól. Możemy również zamienić część gruntów ornych na trwałe użytki zielone — ta forma uprawy, zapewniając glebie całoroczną pokrywę roślinną, najlepiej chroni rzeki i zbiorniki wód stojących przed spływami obszarowymi z rolnictwa i innych źródeł Na podstawie długoletnich badań oszacowano, że spływ wody z pól ornych jest 270 razy większy, a zmyw gleby aż 1000 razy większy niż z trwałych użytków zielonych (Prochal i in 2005). Człowiek jest również w stanie zmniejszyć depozyt azotu z opadu atmosferycznego poprzez redukcję emisji NO, i amoniaku.

Według prognoz długoterminowych, nawożenie azotem mineralnym w 2010 roku w kraju wyniesie 76 kg N ha'¹ (prognozowana podaż azotu w nawozach mineralnych osiągnie