52

Henryk Kasza

wszystkim do nawodnień). Przykładem gromadzenia wody poprzez rozbudowę pierwotnego zbiornika może posłużyć historia rozbudowy Zapory Asuańskiej na Nilu. zbudowanej w 1902 roku. Wtedy budowla spiętrzająca wody tej rzeki miała wysokość 22 m i tworzyła zbiornik

0    pojemności 0,98 km⁵. W 1912 roku powiększono pojemność zbiornika do 2.5 km’, a w 1933 roku do 5 km . Mimo dwukrotnej rozbudowy Tamy Asuańskiej, ilość zgromadzonej wody w zbiorniku była za mała w stosunku do potrzeb. Zadecydowano o budowie większej zapory, lokalizując ją 6 km w górę Nilu. Wielka Tama Asuańska o wysokości 110 m utworzyła zbiornik Nasera o pojemność około 160 km¹ (Avakian i in. 1979).

Opisane wyżej korzyści, wynikające z nawadniania pól uprawnych, stanowią na pewno argument przemawiający za budową zbiorników dla potrzeb rolniczych. W wielu krajach stosujących sztuczne nawadnianie pojawia się problem zasolenia i zawodnienia gleb. Ogólnie mówiąc, zasolenie gleby polega na zwiększaniu stężeń łatwo rozpuszczalnych soli w roztworze glebowym, które utrudniają lub uniemożliwiają pobieranie wody przez korzenie roślin. Zjawisko to mogą powodować czynniki naturalne i antropogeniczne. W sposób naturalny zasolenie gleb następuje w klimacie suchym i półsuchym, gdzie parowanie z powierzchni ziemi jest wyższe, niż ilość wody dostającej się wraz z opadami. W takich warunkach dochodzi do zatężania soli mineralnych przy powierzchni. Proces zasolenia wywołują najczęściej chlorki, węglany i siarczany sodu, rzadziej potasu (związki sodu są najsłabiej sorbowane przez glebę) (Greinert, Greinert 1999). Coraz częstszym źródłem zasolenia jest działalność człowieka. Wskutek używania wody do nawodnień na takich obszarach dochodzi do podnoszenia się poziomu wód gruntowych. Gdy poziom wody jest blisko powierzchni, podsiąkająca woda transportuje naturalnie występujące w glebie sole mineralne ku górze, gdzie nadmiernie zwiększa się ich koncentracja wskutek parowania

1    transpiracji roślin. Inną (lub dodatkową) przyczyną zasolenia może być używanie do nawodnień wody zbyt silnie zmineralizowanej. Wzrost poziomu soli w roztworze glebowym powoduje przy umiarkowanym zasoleniu słaby rozwój roślin lub jego wstrzymanie, przy większym ich zasychanie. Nadmiar soli mineralnych w glebie może w ostateczności wyłączyć z produkcji rolnej nawadniany grunt. Spadki plonu wskutek wzrostu stopnia zmineralizowania roztworu glebowego mogą być różne. Tak, np. w Indiach zasolenie gleb spowodowało spadek plonów ryżu i pszenicy o około 50% w stosunku do zbieranych na glebach niezasolonych. Z kolei w Pakistanie zbiory upraw zmalały średnio o 25%, z tym że odnotowano też ubytki plonowania wynoszące nawet 40-60% (odpowiednio Kijne i inni oraz wg Banku Światowego - za Zapory a rozwój 2000).

Szacuje się, że około jedna piąta powierzchni nawadnianych gruntów globu, w tym nawadnianych wodą ze zbiorników zaporowych, podlega zjawisku zasolenia. Wśród państw posiadających najlepiej rozwinięty system rolniczych nawodnień, zjawiskiem zasolenia dotkniętych jest od 15% (Chiny) do 80% (Turkmenistan) nawadnianych gruntów (rys. 2.10). W wyszczególnionych na tym rysunku krajach (przodujących w nawodnieniach upraw rolniczych) problem zasolenia dotyczy łącznie 28,1 min ha, podczas gdy łącznie na świecie tą fermą skutków ubocznych nawodnień do&niętydi jest 47,7 min ha (Postel - za Zapory a rozwój 2000).

Rys. 2 10. Procentowy udział powierzchni zasolonej w ogólnej powierzchni nawadnianej (wg Postela - za Zapory a rozwój 2000 - zmienione)

40    60    80    %

lj»

2.4

[ I . _J % pow icr/chni Młotowej w ogólnej powierzchni nawadnianej

47.7 - wartości rcpre/cniują ogólną powierzchna; terenów zasolonych (w min ha)

Zawodnienie (przewilgocenie) jest ważnym czynnikiem powstawania zasolenia. Poza tym pogarsza warunki tlenowe w glebie i może przyczyniać się do uruchomienia substancji toksycznych (Dobrzańska 1997).

2.3.6. Hodowla ryb

Produkcja rybacka jest formą wzbogacenia wartości użytkowych zbiorników zaporowych. Na ogół typowych zbiorników zaporowych nie buduje się dla rybactwa.

Z reguły jest ono podporządkowane innym, dominującym funkcjom spełnianym przez zbiorniki, np. rybactwo powinno uwzględniać specyfikę zbiorników hydroenergetycznych, służących ochronie przeciwpowodziowej itp. W zbiornikach zaporowych, których funkcją nadrzędną jest zaopatrzenie ludności w wodę, wymagane jest szczególnie rygorystyczne dostosowanie gospodarki rybackiej do tego priorytetowego zadania. Niemniej jednak istnieją zbiorniki, w których produkcja rybacka jest (ma być) jedną z podstawowych form ich użytkowania. Na przykład w Zbiorniku Zegrzyńskim hodowla ryb ma być z założenia jednym z zadań podstawowych (Wiśniewski 1998).

Z uwagi na charakter gospodarki rybackiej wyróżnia się następujące grupy zbiorników zaporowych (Falkowski 2005.2006):

-    zbiorniki zagospodarowane równolegle wędkarsko i rybacko (np. zbiorniki: Goczałkowice, Jeziorsko, Siemianówka, Włocławek, Głębinów, Otmuchów, Turawa, Zegrze),

-    zbiorniki zagospodarowane tylko rybacko (zbiornik wodociągowy Dobczyce),