320

| Henryk Kasza

■BlWsBjPj W? do wysokości 50 m. Po 2! minutach fala o wysokości kilkunastu metrów <k> jednej z dzielnic miasta Frejus. topiąc zaskoczonych mieszkańców (Jankowski, Wita 2003). Katastrofa spowodowała śmierć około 500 osób.

Katastrofy zdarzają się nie tylko z powodu awarii zapoiy, ale również wskutek ■Mtadzeń innych obiektów towarzyszących zbiornikowi, a także w wyniku zawodności anądzeń niezbędnych do prawidłowego jego funkcjonowania. Przyczyną katastrofy w USA, 1 stanie Missouri było przelanie się wody przez koronę obwałowania górnego zbiornika elektrowni szczytowo-pompowej Taum Sauk w wyniku przepełnienia. Zbiornik o pojemności 5,37 hm³ i powierzchni około 22 ha został utworzony przez obwałowanie długości 2 km w koronie. W obwałowaniu zbiornika w dniu 14.12.2005 r. powstała wyrwa aż do dna o szerokości 200 m przy powierzchni i 150 m u podstawy. Przepełnienie zbiornika, będące przyczyną brzemiennej w skutkach katastrofy, było spowodowane: nadmiernym osiadaniem fragmentu obwałowania (w miejscu przyszłej wyrwy nasyp został nierzetelnie wykonany -zastosowano materiał niezgodny z zaplanowanym, tj. zamiast narzutu kamiennego użyto gruntu zawierającego 60% frakcji drobnych), zbyt wysokim poziomem wody w zbiorniku, nieprawidłowościami wskazań czujników rejestrujących aktualny poziom piętrzenia, dopuszczeniem do eksploatacji błędnego oprogramowania sterującego automatycznym wyłączeniem pracy pomp. Obsługa wyłączyła ręcznie” agregat zbyt późno, tj. kiedy woda już przelewała się przez najniższy fragment obwałowania. Przelewająca się woda rozmyła obwałowanie i zbiornik opróżnił się w ciągu 25 minut. Powstała ponad 6-metrowa fala -maksymalny odpływ osiągnął wartość 770 m³ • s'¹. Spływająca woda zniszczyła fragment parku krajobrazowego St. Johnsons Shut State Park, w tym zabudowania parkowe. Nikt nie zginął - 5 osób cudem uratowano (Fiedler 2007).

W doniesieniach światowej literatury hydrotechnicznej można znaleźć informacje

0    wielu tragicznych w skutkach katastrofach zapór. Oto kilka przykładów. Katastrofa zapory South-Fork w USA w 1889 uśmierciła 2500 osób. Katastrofa zapory Jonston (USA) w 1889 r. zabrała życie 4000, a zapory Vajont we Włoszech w 1963 r. - 2100 osobom (Jankowski, Kloze 2005). W czasie działań wojennych w 1937 r. wojska chińskie, dla powstrzymania natarcia wojsk japońskich, wysadziły fragment obwałowań rzeki Żółtej w pobliżu miasta Czengczou. Wynikiem tej tragicznej w skutkach akcji była śmierć 400.000 osób, zaś ponad milion ludzi zmuszonych było do ewakuacji (Fiedler 2005,2005a).

Również w Polsce miały miejsce katastrofy obiektów piętrzących. Przykłady podaję za Jankowskim i Kloze (2005):

-    Iwiny (osadnik) - 1967 r. (14 ofiar śmiertelnych),

-    Ostrołęka (osadnik) - 1979 r. (1 ofiara śmiertelna),

-    Dychów (elektrown ia szczyt. - pomp.) - 1997 r. (bez ofiar),

-    Górowo Iławeckie (zapora ziemna) - 2000 r. (3 ofiary śmiertelne),

-    Kanał Raduni (kanał odpływowy w Gdańsku) - 2001 r. (bez ofiar),

1    Wióry (grodzą budowlana) - 2001 r. (bez ofiar),

I Bliżyn (zapora ziemna) - 2002 r. (bez ofiar).

Zdarzające się katastrofy oddziałują bardzo silnie na społeczeństwa, szczególnie na Mph, którzy mogą czuć się zagrożeni awarią. Poniżej wszystkich zapór żyją i mieszkają fadzic. więc obawy te są zrozumiałe. W trakcie pisania niniejszego opracowania polskie

agencje informacyjne podały w krótkim, bo zaledwie dwudniowym odstępie czasu, dwie wiadomości, łączące się ściśle z zagrożeniem i bezpieczeństwem ludności i uim i itiję i j dolinę rzeki poniżej zapory wodnej. Pierwsza z nich miała związek z zaporą we Włocławku i na szczęście dotyczyła fałszywego alarmu, wywołanego awarią systemu wczesnego ostrzegania. Przytaczając za „Serwisem regionalnym Bydgoszcz" szczegóły zdarzenia, wyglądało ono następująco: „Nocy z wtorku na środę (17 18 kwietnia 2007 ...H.K.) wiełu mieszkańców Włocławka i osiedli wokół stopnia wodnego długo nie zapomni. Od uderzenia pioruna włączył się system wczesnego ostrzegania, który przez 20 minut nawoływał mieszkańców do ewakuacji. Zanim alarm został odwołany, niektórzy w panice zdążyli juk opuścić swoje domy. ... Niektórzy szukali schronienia na pobliskich wzgórzach Druga informacja — podana dzień później — dotyczyła, niestety, prawdziwej katastrofy zapory, która wydarzyła się w północno-zachodnich Chinach. Do katastrofy doszło z powodu pęknięcia zapory, a jej skutkiem było zalanie dwóch wsi. Agencje podały też. ze liczba ofiar nie jest znana, i Ze ratownicy ewakuują mieszkańców tych wsi. Kiedy pisanie niniejszego opracowania było juZ w końcowej fazie, świat obiegła kolejna informacja o katastrofie zapory i ofiarach w ludziach. Tym razem tragedia wydarzyła się w Indonezji, na obrzeżach Dżakarty, tuż po 2.00 w nocy (26/27 marca 2009), gdy ludność była pogrążona we śnie. Doszło do pęknięcia kilkudziesięcioletniej zapory (zbudowana w latach 30. XX w.) — nie wytrzymała naporu wody po ulewnych deszczach. Na dwa gęsto zaludnione przedmieścia indonezyjskiej stolicy wylało się w krótkim czasie 2 min m⁵ wody. W ciągu kilku minut zniszczonych zostało 500 gospodarstw. Rwąca ściana wody zabiła 93 osoby. Przypuszcza się. Ze liczba ofiar żywiołu będzie większa, gdyż ponad 100 osób uznano za zaginione. Przyczyną katastrofy były przypuszczalnie zaniedbania władz, które nie podjęły naprawy zapory, mimo licznych doniesień ojej złym stanie (Serwis informacyjny TVP-lnfo) (www.tvp. info/ news).

Zgodnie z danymi Międzynarodowej Komisji Wielkich Zapór (ICOLD). w latach 1900-1975 powstało na świecie 14700 zapór o wysokości powyżej 15 m. Wśród nich 285 uległo różnorodnym awariom, w tym ponad 100 zakończyło się katastrofą (tab. 6.1) Ujmując statystycznie, co 50 zapora została poważnie uszkodzona, a jedna na 150 przypadków uległa katastrofie. Podłożem zniszczeń były: przyczyny geotechniczne = 78%. błędy hydrologiczne - 13%, inne przyczyny = 9% (Pary lak. Wolski 2007). Materiały ICOLD dowodzą tez. że po 50 latach eksploatacji budowle piętrzące wodę wymagają poważnych remontów, a nawet całkowitej renowacji (Jankowski. Kloze 2005).

Starzenie się zapór i wynikające z tego ryzyko katastrof staje się problem św iatowym, w tym także polskim. W naszym kraju ponad połowa istniejących zapór liczy sobie więcej niż 50 lat, a prawie 70% budowli ma więcej niż 25 lat. Stąd też niezwykle istotnego rnarwaii nabiera właściwa kontrola stanu technicznego i poziomu aktualnego stanu bopiecMhM zapór.

Działania związane z techniczną kontrolą zapór oparte o fachowe zespoły i instytucje, w większości krajów europejskich rozpoczęły się z początkiem lal 60.. a w krajach fcuropy Wschodniej o jedno dziesięciolecie później. Ocenę stanu technicznego zapór wzorowano na tendencjach światowych, prezentowanych przez Międzynarodową Komisję W ielkich Zapór (Jankowski 2001).