26 27 (35)

na instytucie władzy, której zależnie od potrzeb wydaje polecenia i zakazy obowiązujące wszystkich członków grupy. Dzięki takim instytucjom grupa narodowa nie tylko, posiada ciągłą żywotność i samowiedzę, lecz jest zdolna do długotrwałego organicznego wysiłku dla wykonania wspólnych, a dobrowolnie podjętych zadań. Do takich instytucji, przykładowo wymieniając, można zaliczyć wszelkiego rodzaju tajne organizacje wojskowe i polityczne, Z tajnym rządem na czele, dalej - jawnie działające partie i stronnictwa oraz ich przedstawicielstwa parlamentarne (np. koła poselskie w Berlinie, Wiedniu, najpóźniej w Petersburgu) tudzież związki klasowe i zawodowe, dalej rozmaite organizacje samopomocowa i wyższej użyteczności społecznej i ekonomicznej, a także kulturalnej, jak spółdzielnie, banki, szkoły prywatne, towarzystwa naukowe i zawodowe, wreszcie i kościoły narodowe itp.

Wszystkie te instytucje życia narodowego inaczej zachowują się w państwie, które mogą uznać za swoje, a inaczej w państwie obcym narzuconym siłą. W pierwszym wypadku dochodzi do wspierania państwa i współdziałania z jego instytucjami, w drugim zaś do zwalczania ich i przeciwstawiania się im. Instytucje narodowe zaspokajają rozmaite potrzeby i dążenia swej grupy, a w razie konieczności mogą one wszystkie być mobilizowane do walki o cel nadrzędny, jakim jest zachowanie samej grupy i zapewnienie całemu narodowi niepodległości politycznej. I tak właśnie w walce o swoją niepodległość organizował się naród polski.⁴^

Myśl tę najbardziej lapidarnie wyraził Maurycy Mochnacki mówiąc Byliśmy narodem, nie jesteśmy narodem, więcharodem być chcemy. Rychło jednak okazało się, żę. .polski nąręd feudalny zdany na Własne sity hybzbyt słaby do wykonania powyższego zadania. W tym celu trzeba było otworzyć zamkniętą dotąd przywilejami grupowymi, wspólnotę narodową feudalną i ob-ją<Tpojęciem narodu - inne warstwy społeczni W całej Europie Zachodniej po zwycięstwie Rewolucji Francuskiej warstwę panującą rozsadził stan trzeci, mieszczański,borując drogę do powstania narodu kapitalistyćżhćlO', w którego ramach stosunkowo;szybko znalazło się bogateHmłopstwo, a z kolei włączył się weń proletariat wiejski i miejski po rozciągnięciu na całą ludność prawa wyborczego. Ważną rolę w tym procesie odegrało nadanie miastom samorządu, a na wsi uwłaszczenie chłopów. Na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej analogiczne procesy spowodowały rozwój sil wytwórczych i rozwój kapitalistycznych stosunków produkcji, a ich wyrazem również było nadanie samorządu ludności miejskiej i uwłaszczenie chłopów. Procesy te trwały barozo długo, w zależności od zaboru - od lat dwudziestych do sześćdziesiątych XIX stulecia (Prusy: 1808-1823, Austria: 1848, Rosja: 1861-1864). Reformy zostały wprowadzone przez państwa zaborcze. Szlachta polska nie miała na nie wpływu, ale starała się korzystać z ich skutków, wciągając ludność wiejską do walki o niepodległość polityczną kraju i budząc w jej łonie świadomość aktywną wspólnoty narodowej polskiej.⁵)

Możemy tu za Tadeuszem Łepkowskim powtórzyć jego charakterystykę tej świadomości i jej znaczenie dla programu odrodzenia państwowości polskiej: Wyższe stadia świadomości narodowej, już czynnej, wiąże się z określonym poziomem kulturalnym, z przyswojeniem sobie ideologicznego pojęcia ojczyzny i narodu, wreszcie z wolą zorganizowania życia narodowego we własnym niepodległym państwie. W konkretnych warunkach polskich oznaczało to wpierw gotowość poparcia obrony lub umocnienia polskiej narodowości, jej kultury, a także praw polityczno-narodowych, a później aktywny, zorganizowany udział w dążeniach niepodległościowych, a więc w walce o zabezpieczony państwowo byt narodowy.⁶*

Naród polski, mając zagwarantowaną artykułami kongresu wiedeńskiego (1815) wspólnotę geograficzno-ekonomiczną obszaru dawnej Rzeczypospolitej oraz zachowanie instytucji życia narodowego, tj. używanie własnego języka w życiu publicznym, praw i urządzeń administracyjnych, a także wyznania, dążył konsekwentnie do odbudowy swego państwa w granicach z 1772 r. W pełnej realizacji tego programu napotykał jednak rychło nie tylko opór państw rozbiorowych, lecz także sprzeciw, zwłaszcza na Litwie, Białej Rusi i Ukrainie, ludności kresowej, która sama ulegając procesom unarodowienia i two-

27