26

kierować się zasadą sprawiedliwości i dobrem najbardziej pokrzywdzonych i potrzebujących.

Shiżby społeczne i pracownicy socjalni

Określenie „służby społeczne” (ang. social services, franc. services so-ciales) częściej pojawia się w opracowaniach z zakresu polityki społecznej niż w teorii pracy socjalnej. Pedagodzy społeczni - Helena Radlińska i Aleksander Kamiński używali tego terminu w liczbie pojedynczej, traktując go jako synonim „opieki społecznej”²⁵. Przedwojenny teoretyk polityki społecznej Konstanty Krzeczkowski przeciwny był wprowadzeniu kategorii „służba społeczna”, uznając, że zamazuje ona granice między polityką społeczną a opieką społeczną²⁶.

Jan Rosner zdefiniował służby społeczne jako „wszystkie instytucje i organizacje działające na polu polityki społecznej w ścisłym tego słowa znaczeniu, więc bez służby zdrowia, szkół i innych instytucji oświatowych i wychowawczych, instytucji sportowych i rekreacyjnych itp.”²⁷. Jest to definicja bardzo zawężająca pojęcie. Poza jej zakres wykracza wiele publikacji poświęconych służbom społecznym, w tym i praca redagowana przez samego Jana Rosnera, w której znaleźć można rozważania o pracy socjalnej w służbie zdrowia, w resorcie sprawiedliwości czy w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych²⁸.

Zasadne wydaje się zatem nadanie temu pojęciu szerszego znaczenia. Służbami społecznymi będą zatem nazywane zorganizowane, względnie trwałe i wyspecjalizowane zespoły' ludzi działające w ścisłym związku lub w ramach pewnych instytucji i organizacji, których zadaniem jest wspomaganie jednostki, rodziny oraz innych grup i zbiorowości w sytuacjach, gdy nie mogą one z powodów subiektywnych lub obiektywnych zaspokoić swoich potrzeb na wystarczającym poziomie lub w zadowalającej formie.

Wychodząc od tej szerokiej definicji, można podzielić podmioty służb społecznych na zinstytucjonalizowane (np. państwowy system pomocy społecznej, kościelne organizacje charytatywne, zarejestrowane grupy samopomocowe, fundacje) i niezinstytucjonalizowane (pomoc rodzinna i sąsiedzka, nieformalne grupy samopomocowe). W grupie podmiotów zinstytucjonalizowanych dokonuje się współcześnie proces ograniczania działalności służb państwowych na rzecz pozapaństwowych - samorządowych i prywatnych. Jest on efektem załamania się koncepcji „państwa opiekuńczego” (welfare

²⁵    Patrz: A. Kamiński. Funkcje. .. op.cit.. s. 63.

²⁶    Patrz: K. Krzeczkowski, Polityka społeczna, LMi 1947, ss. 117-119.

²⁷    J. Rosner. Polityka społeczna w pracy socjalnej. Warszawa 1979, s. 25.

^2S Por.: Polityku społeczna i służby społeczne w PRL. reil. J. Rosner, Warszawa 1972.

\

State), w której odpowiedzialność za bezpieczeństwo socjalne obywateli przejmowało na siebie państwo. Od lat siedemdziesiątych upowszechnia się przekonanie, że odpowiedzialność tę w większym stopniu powinni ponosić sami obywatele.

Posługując się kryterium źródła finansowania, można wyodrębnić służby społeczno-publiczne - finansowane z podatków (instytucje państwowe i samorządowe) oraz niepubliczne - opłacane bezpośrednio z prywatnych pieniędzy (organizacje społeczne, fundacje, inicjatywy samopomocowe). W praktyce podział ten nie jest ostry, gdyż często instytucje niepubliczne korzystają z dotacji państwa lub samorządów, a z kolei placówki państwowe lub samorządowe wspierane są przez prywatnych sponsorów.

Jeszcze innym kryterium - choć także finansowym - jest to, czy podmioty świadczące usługi społeczne mają charakter komercyjny, to znaczy działają w celu wypracowania dla siebie zysku (np. prowadzący prywatną praktykę pracownicy socjalni, agencje opiekunek domowych, prywatne domy dla przewlekle chorych) czy też nie są nastawione na zysk, tzw. instytucje non-profit. W Polsce, w związku ze zmianami ogólnoustrojowymi, należy liczyć się ze wzrostem liczby i znaczenia socjalnych instytucji komercyjnych.

Rodni}

służb

socjoh

Służby społeczne dzieli się też ze względu na miejsce działania, wyodrębniając zakładowe służby socjalne, działające w miejscu pracy oraz terenowe służby społeczne, funkcjonujące w miejscu zamieszkania²⁹. Przez wiele lat w państwach socjalistycznych obowiązywała koncepcja uczynienia zakładu pracy miejscem zaspokajania różnorodnych potrzeb załóg i ich rodzin. Kryzys ekonomiczny schyłku „epoki komunizmu”, a następnie przejście do gospodarki rynkowej drastycznie zredukowały zakres usług socjalnych w miejscu zatrudnienia. Działalność służb społecznych niemal w całości przeniesiona została do miejsca zamieszkania. Z doświadczeń rozwiniętych krajów kapitalistycznych wynika jednak, że poprawa sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw powoduje ich większe zainteresowanie działalnością socjalną. Można zatem spodziewać się, że i w Polsce zakładowe służby społeczne będą w przyszłości istniały i rozwijały się.

Typologię służb społecznych tworzy się także posługując się kryterium merytorycznym, uwzględniającym zróżnicowanie struktur życia społecznego nastawionych na zaspokajanie określonych potrzeb. W tym podejściu głównymi sferami aktywności służb społecznych są:

-    pomoc społeczna - realizowana w formie otwartej (środowiskowej) i zamkniętej (zakładowej) przez zawodowych pracowników socjalnych, działaczy społecznych, członków grup samopomocowych:

-    służba zdrowia - w jej strukturach działają asystenci socjalni w szpitalach ogólnych i psychiatrycznych, pielęgniarki środowiskowe, osoby pracujące

|>or,: K. Wód/.. SluZby siiotec7.nr u^- Polsce Genezo, kierunki rozwoju. menntv procy. Katowice* lóS2

I t‘)