286

Ry s 5 6 Hipotetyczny scenariusz aplikacji ekohydrologii do ochrony i rekultywacji zbiornika Suletów (Zalewski i in - za Zalewskim 1999; zmodyfikowane). Objaśnienia: redukcja zanieczyszczę* punktowych - poprzez oczyszczalnie ścieków; redukcja zanieczyszczeń obszarowych - poprzez zagospodarowanie i ochronę stref ekołonowych na granicy woda/ląd; hydrologia - sterowanie procesami hydrologicznymi w celu: zmniejszenia ładunku nutrienlów do zbiornika I regulacji procesów biologicznych; biokontro/a: wykorzystanie biologicznych procesów do zwiększenia odporności i regeneracji ekosystemu

5.4. Inne działania

5.4.1. Przywracanie drożności korytarza ekologicznego

O znaczeniu korytarza ekologicznego i skutkach braku jego drożności w rzekach napisano w rozdziale 3.3. Przypomnę tylko, że rzeka sama w sobie pełni funkcję „pomostu" pomiędzy różnymi izolowanymi fragmentami siedlisk przyrodniczych. Wraz z nurtem rzeki może przemieszczać się zarówno w górę, jak i w dół wiele gatunków roślin i zwierząt. Organizmy wodne odbywają wędrówki dlatego, że są one warunkiem ich istnienia oraz życiową koniecznością. By organizmy wodne mogły swobodnie przemieszczać się z nurtem rzeki i pod prąd płynącej wody, musi ona być pozbawiona przeszkód uniemożliwiających migrację. Tak więc, jeżeli na rzece powstanie przeszkoda hydrotechniczna (zapora, stopień wodny), której organizmy wodne nie mogą pokonać, to rzeka zostanie pozbawiona tranzytowych funkcji. Drożność cieków jest warunkiem istnienia w nich populacji ryb - ryby jednośrodowiskowe mogą odbywać wędrówki pomiędzy żerowiskami i tarliskami w granicach jednej rzeki lub systemu rzecznego, a ryby dwuśrodowiskowe pomiędzy morzem a wodami śródlądowymi³ (Wyżga i in. 2005). ¹

Zachowanie ciągłości koryt rzecznych znalazło swe odzwierciedlenie w Załączniku V do Dyrektywy 2000/60/WE. Określono w nim zasady klasyfikacji wód powierzchniowych. Jednym z bardzo ważnych wskaźników oceny hydromorfometrycznej stanu ekologicznego wód „naturalnych” oraz potencjału ekologicznego wód silnie zmienionych i sztucznych jest zachowanie ciągłości koryt rzecznych (Jelonek 2008).

Utraconą ciągłość korytarzy ekologicznych rzek odzyskuje się głównie poprzez budowę urządzeń, umożliwiających rybom i innym organizmom bezpieczne pokonywanie budowli piętrzących², usuwanie niepotrzebnych piętrzeń, a także działania przywracające stan rzek zbliżony do naturalnego. Bezpieczne omijanie turbin elektrowni wodnych - omówione w rozdziale 3.2.9 - jest również formą przywracania (zachowania) drożności ekologicznej rzeki.

Uogólniając, każda rzeka, potok czy strumień pełni rolę korytarza ekologicznego dla organizmów, które w nich żyją. W przypadku ryb ważne jest, aby mogły one odbywać bez przeszkód wędrówki w obu kierunkach, tzn. aby po odbytym tarle ryby dorosłe mogły powrócić do miejsca rozpoczęcia migracji. Tam też powinno dostać się ich potomstwo. Możliwość odbycia wędrówek w górę rzeki (w tym dwuśrodowiskowym rybom wędrownym) można zapewnić poprzez budowę dobrze skonstruowanych i poprawnie funkcjonujących „urządzeń do migracji ryb”. Wędrówki w dół rzeki odbywają się przez przelewy urządzeń hydrotechnicznych lub turbiny elektrowni wodnych - tędy przemieszcza się główny nurt wody. Ryby w czasie migracji w górę, dzięki wrażliwości na siłę i kierunek prądu, są wabione do przepławek; gdy spływają w dół rzeki to, by chronić je przed szkodliwym oddziaływaniem turbin elektrowni wodnych (zob. rozdz. 3.2.9), kierowane są do przelewów (Jelonek, Wierzbicki 2008). Do migracji w dół rzeki służą też niektóre przepławki. Słusznym rozwiązaniem jest - i tak się postępuje w krajach Unii Europejskiej przy przeszkodach hydrotechnicznych wyposażonych w ujęcia wody (w tym służących energetyce) - budowanie na jednym podpiętrzeniu dwóch urządzeń przeznaczonych do migracji ryb. Jedno z nich umożliwia wędrówkę w górę rzeki, a drugie w przeciwną stronę. Takie rozwiązania szczególnie uwzględnia się na rzekach o dużym znaczeniu dla ryb wędrownych (zarówno diadromicznych, jak i potadromicznych) (Jelonek, Wierzbicki 2008).

Urządzenia służące ułatwianiu migracji ryb zwane są potocznie przepławkami. Znanych jest wiele wariantów tych urządzeń. Można wśród nich wyróżnić trzy zasadnicze grupy (Backiel i in. - za Wiśniewolskim 2005);

-    urządzenia naśladujące warunki naturalne, tzw. „bliskie naturze",

-    urządzenia techniczne,

• urządzenia hybrydowe (będące mieszaniną różnych typów urządzeń).

Przepławki muszą być przystosowane do biologicznych (w tym behawioralnych) wymogów ichtiofauny, wynikających ze specyfiki gatunkowej. Tylko wtedy będą spełniać wyznaczone im zadanie. Jednym z takich kryteriów jest maksymalna szybkość przepływu wody w przepławce. Jest ona wyznaczona dla poszczególnych gatunków ryb i wynosi: 2 m • s‘^ł - ryby łososiowate (łosoś, troć, pstrągi, głowacica) i lipień; 1,5 m • s*¹ • reofiłne ryby karpiowate (boleń, brzana, brzanka, certa, jaź, jelec, kleń, świnka); I m s'¹ - pozostałe

1

Podobnie jak poprzednio (zob. rozdz. 3.3) problem korytarza ekologicznego w niniejszym rozdziale został zawężony do kwestii migracji organizmów wodnych (ryb).

2

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z kwietnia 2007 r. budowle piętrzące przepadająca nekę wyposaża się w urządzenia zapewniające swobodne przedostawanie się tyb przez przeszkodę, ośejaćlto uzasadnione warunkami lokalnymi, a zbiorniki wodne kształtuje się lak. aby pemgggwjć ostojo i Uitiska tfla ryb" (Dz. U. 2007 nr 86 poz. 579).