286 (29)

286 Część V

irzęski zob. SWil: 'który trzęsie, trzęsący', np.powóz trzęski - por. SWiI: trząść 1. 'ruszać, poruszać, wstrząsać mocno';

żałki zob. SWil: nieuż. 'godny pożałowania, smutny', np. żnłki wypadek -por. SWil: żalić się'litować się, mieć politowanie', np. Cudzych się nieszczęść żali, kio swych nie dozna;

Żarki (1) zob. SWil: Żarki (ob. żarliwy) 1. 'gorący, palący się, pełen żaru' -por. SWil: żarzyć się 2. fig. 'zapalać się, iskrzyć się, pałać, płonąć';

Żarki (2) (< *żerki) zob. Gołąbek A., 1979: Żarki 'mający dobry apetyt', np. krowa, człowiek; leż nieżarki 'nie mający apetytu', np. dzieciak (Degucie suwalskie) - por. żreć.

Poza tymi przymiotnikami na -ki (w liczbie 18), zanotowanymi głównie z terenów „wschodnich", przymiotniki takie są notowane i z innych obszarów gwarowych, ale taka sytuacja jest już znacznie rzadsza, por. tu np. w SGP PAN: chwat ki 'zręczny, zwinny../ (okolice Lipna, Tczewa, Sztumu...); chwytki 'szybki, żwawy, zwinny' (okolice Bytowa); chytki (okolice Limanowej, Myślenic, Nowego Targu); kiełzki zob. SGP Karł: kiełski 'śliski' („z narzecza Lachów szląskich")- por. SGP Karł: kichać 'ślizgać, poślizgi wać się', 'ślizgać się po lodzie' (o koniu), leż kielzać sic 'ślizgać się', kielznóc 'pośliznąć się' itp.;

żemki'ciężki' {z Kaszub) - wg F. Hinzego przymiotnik len należy sprowadzać do ps. *żęli 'uciskać../¹.

3. Wróćmy teraz do pospolitych w polszezyźnie ogólnej przymiotników na -ki o strukturze słowotwórczej w dużym stopniu zleksykalizowanej, a więc przymiotników typu bliski... Są to przymiotniki z reguły bardzo stare i, rzecz oczywista, są one bardziej przedmiotem dociekań etymologicznych niż. analiz słowotwórczych. W te dociekania etymologiczne nie będę się tu wgłębiał, ale zwrócę uwagę, żc część tych przymiotników jest w Sławski Sejp - również w perspektywie etymologicznej interpretowana od cza so w n i ko wo ² Ta ką p od -stawę słowotwórczą widzi Sławski na przykład nie tylko przy przymiotnikach łomki czy łupki, ale też przy takich, jak cierpki, gibki, giętki, grząski, lepki, sypki (itd.?). Przy wielu pozostałych przymiotnikach, a więc na przykład przy przymiotnikach takich jak bliski, brzydki, cienki, ciężki, dziarski, giadki, jarski, krótki czy krzepki..., o podstawach czasownikowych Sławski Scjp nie wspomina. Ale interesująca jest tu - uczyniona z okazji przymiotnika gibki - uwaga etymologa. Otóż w Sławskiego Sejp I 273 czytamy: „psł. *gyb-i>k~o od *%ybali p. gibać, podobnie zbudowane są też od czasownikowe cierpki, sypki, giętki. Dawny przym. o temacie na -u-, normalnie w slow. rozszerzony przyr. -kro, zachowany jest w czes. hebky 'gibki', psł. *£iibi/rb, lit. gułms 'zręczny, zwinny' Wynikałby z lej uwagi wniosek, że przymiotniki o strukturze pierwotnie nie-odczasownikowej mogły wtórnie uzyskiwać motywację czasownikową. Czy mogło to mieć miejsce tylko przy przymiotniku gibki?

Spróbujmy jednak zastanowić się nad tym, czy w historycznym rozwoju tych przymiotników nie mogła zaistnieć sytuacja ich wtórnego związania się motywacyjnego ze współistniejącymi czasownikami o wspólnym temacie słowotwórczym. Dla części wymienionych niżej przymiotników na-ki laka możliwość przyjęcia wtórnej motywacji czasownikowej wydaje się możliwa; zresztą w części poniższych przykładów taka motywacja czasownikowa będzie chyba możliwa i ze stanowiska etymologicznego. Spróbuję to zilustrować na przykładach.

A więc:

bliski jest w SDor objaśniany (m.in. jako 2. 'niedaleki w czasie', np. bliska chwila powrotu, czuję zgon bliski. / kolei czasownik bliżyćsię da w. jest również w SDor (podobnie w SStp i w SP XVI) - objaśniony jako 'zbliżać się, przybliżać się', por. np. (w SP XVI) żywot... bliży się ku śmierci. Czy zatem wyrażeń typu bliska śmierć nic można by interpretować jako 'zbliżająca się śmierć'?;

brzydki to w SDor I. 'odznaczający się cechą przeciwstawną do cechy piękności, bardzo nieładny', ale w SP XVI (podobnie i w SStp) brzydki lo 'budzący wstręt, odrazę, odrażający, wstrętny, szpetny, szkaradny', por. np. brzydka żaba. Z kolei brzydzić w SP XVI lo 'budzić w kimś wstręt do czegoś, obrzydzać'. Interpretacja odczasownikowa przymiotnika brzydki w wyrażeniach typu brzydka żaba wydaje się chyba możliwa. Por. też hasło brzydki w Słowniku prasłowiańskim I 380: „Od adi. bridv, z suf. -krn. W poszczególnych językach slow. możliwe też nawiązania do verbum bridili, briddłi";

ciężki lo w SP XVI 1. 'dużo ważący, przytłaczający, gniotący', np. ciężki kamień, ciężka zbroja, ciężkie okowy, a czasownik ciążyć to w tym samym słowniku (m.in.) 'być ciężkim, przygniatać ciężarem, wagą', 3. 'uciskać';

(dziarski //) darski to w SP XVI (m.in.) 1. 'odważny mężny', np. (u Lindego) Młódź darska szia na odsiecz krwawa, a czasownikdarznać to w SStp 'odważyć się'. Forma - na dzi- - dziarski pojawia się bodaj dopiero w XVIII w. (zob. Linde, też SWil, też SCP Kart). Według Sławski Sejp I 190 „dziarski zamiast spodziewanego darski (*drziA~v) jest rzadkim wypadkiem zachowania w języku literackim dial. *ciart < *lr(, por. też ziarno, ćwiartka. (...]. Psł. 'drzoko (: *drz~o) jest najprawdopodobniej kontynuacją, ze zwykłym w takich wypadkach przyr.

ie. przym. o temacie na -u- *dhrsu- (samogłoska rdzenna zredukowana jak w parolclnych słowotwórczo psi.    p. cienki, *ibgi>ki> p. lekki...");

gładki lo w SP XVI1. 'o równej powierzchni, niechropowaty..., wygładzony, równy', np. kamień marmorowy gładki, gładkie zwierciadło. Z kolei gładzić w SP XVI to (m.in.)'... wygładzać powierzchnię czegoś...', a w SWil gładzić to 1. 'równym czynić, chropowatości odejmować, polerować', np. gładzić żelazo, marmur, drzewo hebanowe, orzechowe;

1

   Bliżej na ten temat zob. Kreja B., T>93b, s. 6S-69.

2

   Dodam tu też - już na marginesie głównych rozważań nad strukturą słowotwórczą przymiotników na ‘ki-że cz^ść (starych) tego typu przymiotników, funkcjonujących w pol-s/.c/.yźnie ogólnej, można by interpretować jako motywujące odpowiednie czasowniki, por. np. gładzić 'czynić gładkim', krzepić 'czynić krzepkim’, słodzić' czynić słodkim' itd.