skanuj0148

286 Fleksja

Końcówka -ach występuje z rzadka już w średniowieczu, np. darach domach namiotach przebytkach przykładach uczynkach dniach kamieniach ludziach pieniądzach. Upowszechnienie się końcówki -ach przypada na wiek XVI, zwłaszcza na jego drugą połowę. Znamienne, że kiedy Rej, Orzechowski, Bielski używają często Mc na -och, Kochanowski nigdy go nie stosuje, oddając stanowczo pierwszeństwo nowej końcówce -ach. Niewątpliwie wpływ największego poety „złotego wicku“ zaważył na wzrastającej popularności końcówki -ach, która od XVII w. zdobywa olbrzymią przewagę, a wreszcie wyłącznośó.

W drukach XVIw. bywa ta końcówka zapisana z a pochylonym. Może to wyszło z Małopolski, gdzie przejściowo jest w użyciu końcówka -och, a -ich byłoby postacią kompromisową między -ach i -och, albo też zostało przyjęte z Mc żeńskiego, gdzie się mogło najwcześniej rozwinąć pod wpływem końcówki celownika -im.

O przyczynie upowszechnienia się końcówki -ach w deklinacji męskiej wypowiada się różne przypuszczenia. Zapewne u podstawy tego procesu znajduje się dążność do międzydeklinacyjnego wyrównania formy Mc 1. mn., bez względu na rodzaj rzeczownika, podobnie jak w odmianie zaimków i przymiotników jest od czasów prasłowiańskich jedna tylko forma M dla wszystkich trzech rodzajów. Siła końcówki -ach mogła polegać na tym, że opanowała w olbrzymiej mierze deklinację żeńską, gdy w odmianie męskiej i nijakiej końcówki -ech i -och osłabiały się wzajemnym współzawodnictwem. W obrębie rzeczowników męskich znajdowała się grupa rzeczowników typu wojewoda sprawca ze znaczenia męskich, a z formy żeńskich i ona mogła się stać jednym z ośrodków ekspansji końcówki -ach na inne męskie. Nie bez wpływu mogła być i ta okoliczność, że z dwu końcówek Mc r. ż. -ach i -ach, ta ostatnia zbliżała go wy-mawianiowo do męskich form na -och, a kiedy w ciągu XVI w. cofa się -ich ustępując miejsca równoległej końcówce -ach, w proces ten mogły być wciągnięte również formy na -och.

2. ODMIANA RZECZOWNIKÓW ŻEŃSKICH SAMOGŁOSKOWYCH § 15. Mianownik L p.

Podstawa rozwojowa:

Temat	Końcówka	Przykłady
-a	-a	*lena
■ja	-o	*du$a
	-i	*bogyni

Mianownik dawnych tematów na *-a, czyli polskich rzeczowników twardotematowych, przybiera końcówkę -a, która w dobie historycznej jest krótka, później jasna i w tej postaci trwa nieprzerwanie dotąd, np. zgłoba trąba głowa malwa robota woda prawda kobyłka utoka droga mucha (w. XIV); należą tu też rzeczowniki męskie ze znaczenia, np. sługa wojewoda junoszka eteanielista patriarcha (w. XIV—XVI).

Mianownik dawnych tematów na -ja, czyli polskich rzeczowników miękkotematowych, przybiera również końcówkę -o, ale ta' występuje w dobie historycznej jako krótka lub długa, a od ustąpienia różnicy ilościowej jako a jasne lub a pochylone. Tak na przykład u Kochanowskiego spotykamy rzeczowniki z -a: bania chwila cisza czasza dusza jaskinia j(dza kula kusza nędza przędza sadza skrzynia tęcza wieża ziemia zorza-, z zapożyczonych: flasza mila sala Scylla Troja-, rzeczowniki męskie: grabia cieśla. 0 tegoż poety rzeczowniki z <i, np. burzd dru-karnid głownia karrnia kielnid kuchnia lutnia'¹ łaźnia msza pasza pełnia piecza piekamid pochodnia pogonią praca pustynid puszcza rola różd rzesza stajnia stróżd studnia suknid susza szarańcza twierdzd wieczerzd władza wodza wola niewola swawola żądzd. Z wynotowanych przez Łosia ze źródeł XVI i XVII w. można tu dodaó: cieśnid ćwiertnid dold głębia grobla kupią matnia okszd owczarnia pieczenia płaca przytczd rękojmia spiżamid tarcza topola trześnia włócznia wonid. Także sędzia bracia.

Jeśli końcówki? poprzedza j, to w rzeczownikach rodzimych występuje -a, np. kaznodzieja knieja nadzieja szyja zbroja żmija-, wyjątkowo kopija na wzór zapożyczonych. Te bowiem mają d pochylone, np. ambicyja Assyryjd Grecyjd historyjd komedyjd lelijd litanijd linijd melankolijd okazyjd racyjd itp. Podobnie: Chananed Medea (przykłady z J Kochanowskiego).

Rzeczowniki z przyrostkiem -ic{o) *-ik(a) oraz -c.(a) c- *-sk(a) zachowują się zgodnie z pierwotnym charakterem twardotematowych, tzn. mają końcówkę -o jasne, np. rzeczowniki męskie: blużniśrea ddwoa jednowłajca kldmca pnarnotrdwca mężobójca pijanica pochlebca oprawca twórca zdrdjca złoczyńca zwycięzca-, rzeczowniki żeńskie: owca proca świeca bóżnica ciemnica czarownica dziewica głowica orlica kamienica kaplica siostrzyca tajemnica tęsknica itp. (przykłady z J. Kochanowskiego).

W miarę zaniku o w języku literackim wyrównują się końcówki M tych różnych typów i od wieku XVIII upowszechnia się a.

Końcówka -* przejęta z doby prasłowiańskiej, w kilku rzeczownikach zachowuje się, np. bogini lani pani, albo też drogą wyrównania ustępuje końcówce -d, np. lania boginid gospodynią ksienid (w. XVI i XVII).