skanuj0177

344 Fleksja

lał, o siedmi nogach, o dziewiąci lat, na siedmi linijach. Już w XVI w. pojawia się nowotwór z końcówką, -u, wywołany zapewne upodobnieniem do formy Mc dwu, wp. sześciu tysięcy, człowiek o sześciu palcach, w dziesięciu pułkach (w. XVI—XVIII). Ta forma staje się wyłączną w wieku XIX.

W gwarach zdarzają się jeszcze formy na Godne też uwagi, że obok postaci znanych językowi ogólnemu powstały różne nowotwory, jak pięcich sześcich, pięciuch sześciuch.

§ 75. Odmiana liczebników jedenaście do dziewiętnaście

Ze stanowiska słowotwórczego są te liczebniki zestawieniami wyrazu liczby jednostkowej oraz wyrażenia przyimkowego na z Me *desęte, a więc jedninu na desęte, diva na desęte itd. W polszczyźnie kontynuacja ezlonu drugiego ma czworaką postać: na dzieście naście naście nacie. Postać na dzieście jest najstarsza i bardzo rzadka; pozostaje ona w najbliższym związku rozwojowym z przedhistorycznym *nadaiesięcie (stary Mc tematów spółgłoskowych), które się skraca o samogłoskę ę w niedokładnie wskutek automatyzacji i szybkiego tempa wymawianym wyrazie. Dalszym ogniwem rozwojowym jest postać naście, i- nat'ściec- uduście c=. nadżście, w której zanika także druga samogłoska tematu * dziesięć. Sporadycznie używane nacie stanowi uproszczenie postaci naście. Najpóźniej zapewne rozwinęło się naście, może jako wynik dalszego uproszczenia grupy ii. Przed wiekiem XVI naście i naście występują z równą silą; potem zwycięża naście.

Ze stanowiska fleksyjnego człon pierwszy pierwotnie się odmieniał, człon drugi był nieodmienny. Rozwój polskiej odmiany idzie w odwrotnym kierunku: ku znieruchomieniu członu pierwszego, a nadaniu fleksyjności członowi drugiemu.

M tych liczebników' nie uległ dotąd żadnej zmianie, o ile łączy się z rzeczownikiem innym niż męskoosobowy, a więc było dwanaście studzien, miast trzynaście, ośmnaście tysiącom (w. XV). Łączy się ta forma także z rzeczownikami męskimi osobowymi: z reguły przed wiekiem XVI, często w XVI, rzadziej w następnych stuleciach, choć dopuszczają ją gramatycy jeszcze w XIX w., 117). synowie, których było dwanaście-, dwanaście icojcwod, dwanaście apostolacie-, do króla ich ośmnaście przyszła. Ale zgodnie z tendencją rozpowszechnienia'się form z końcówką -u pojawiają się od XVII w. takie właśnie: jedenastu senatorów roztrząsaliśmy, dwunastu nas senatorów zeszliśmy się, czternastu senatorów wota swoje przedłożyli, szesnastu senatorów obowiązani są (w. XVI—XVIII) i tak właśnie dzisiaj.

W historii D można wyodrębnić trzy okresy: 1 — przed wiekiem XVI — z panującą formą tradycyjną; II — wiek XVI — z kilkoma różnymi § 76. Odmiana liczebników jedenaście do dziewiętnaście

345

współistniejącymi nowotworami; III — wioki następne — ustalenie się jednej formy.

Przed wiekiem XVI panuje tedy prawidłowa forma, w której pierwszym członie znajduje się D liczebników 1—9, a w drugim — nieodmienne ■naście, np. Maciej nie ukradł jedncjnaćcie kopy, dwanaście-, piącinaócie (w. XV); jeszcze w XVI w. dość często, np. do dwunaście tysięcy, do piącinaócie tysięcy Biel, od lat czterechnaście Stryj, ze dwanaście członków, ośminaście biskupów Krom.

Jednakże w ciągu XVI w, zatarło się widocznie w świadomości mówiących poczucie tradycyjnej wartości fleksy j no - sło wo t wórczej dwu członów zestawienia. Na tym tle powstają różne nowotwory, w których mówiący usiłują zmienić człon drugi, aby w ten sposób uwydatnić fleksyjną wartość całości liczebnika. Tak więc człon drugi brzmi -naścia, jakby z końcówką D rzeczowników, np. wojska było do jedenaścia set koni, ze dwanaścia miast, względem szesnaście powiatów, od dwanaście set lat, więcej piąciunaścia tysięcy. Jak widać, człon pierwszy jest albo nieodmienny, albo też przybiera formę D.

Pod wpływem starego D liczebników 5—10 ukazują się z rzadka nowotwory z drugim członem -naści, np. ze dwunaści działek, od jedennaścisel lat (w. XVI).

Wchodzą wreszcie w użycie tak popularne formy z końcówką. -u, na wzór dwu, np. dwunaściu synów, oprócz trzynaściu wsi, koło czternaściu. Odskok od pierwotnej formy stanie się jeszczo dalszy, kiedy przed końcówką -u wystąpi spółgłoska twarda, czyli człon drugi przybierze postać -nastu, np. do szesnastu lat, poległo blisko ośminastu tysięcy, zginęło cudzoziemców do dwunastu set człowieka, do Czternastu lat, do piętnastu tysięcy (w. XVI—XVIII). Wywołuje ją może silniejsze zbliżenie do dwu, gdzie też -u stoi po twardej; mógł też oddziałać wpływ formy dwudziestu (por. § 76). Dowodzi ten. nowotwór wyraźnie zaniku istotnej wartości znaczeniowej i jakości strukturalnej członu -naście w świadomości mówiących. Forma z drugim członem -nastu ukazuje się w XVI w., a rozpowszechniając się coraz bardziej, zdobywa wyłączność, którą poświadcza Kopczyński i gramatycy XIX w.

C jest przed wiekiem XVI prawidłowym zestawieniem, np. duńe-manaćcie apostołom. Od wieku XVI ta tradycyjna forma nagina się do różnych w'zorów. Mamy tedy dwiemanaćcioma wedle dwoma, piąciamnaście z członem pierwszym w C 1. mn. r. ż.; piąciomnaście — z C 1. mn. r. m. Ale w XVII w. przeważa, ostatecznie używana wyłącznie, forma z drugim członem -nastu. Obok niej od XVII do XIX w. bywa w użyciu nowotwór oparty na temacie dwunast- z końcówką na wzór dwom, np. szesna-stom chorągwi, dziewięcinastom Tatarom.

B ma formę taką samą, jak M, i dotąd utrzymuje się ona niezmiennie,