Wykłady z polskiej fleksji9

j II

3. Podstawowe pojęcia syntagmatyki fleksyjnej

Synlagmatyka fleksyjna, jak już wiemy, zajmuje się budową form fleksyjnych W rozdziale tym przedstawimy klasyfikację form ze względu na ich budowo i wprowadzimy niezbędne pojęcia i terminy.

3.1. Z czego zbudowana jest forma wyrazowa?

Trzeba zacząć od przypomnienia podstawowych pojęć morfologii, dotyczącyd budowy form wyrazowych. Zakładamy, że czytelnik zapoznał się z nimi wcześnie Jeśli tak nie jest, sugerujemy sięgnięcie do początkowych rozdziałów Morfolog i lub choćby haseł z rodziny morfologia, morf, morfem w Encyklopedii językoznaw stwa ogólnego albo Encyklopedii języka polskiego.

Elementarne segmenty znaczące formy wyrazowej są nazywane morfami Ponieważ są one jednostkami tekstu, możemy je wskazać w formie wyrazowej, np.

kot-0, kot-a, koci-e kot-ek-0, kot-k-a, kot-k-u kot-ecz-ek-0, kot-ecz-k-a, kot-ecz-k-u

Morfy mające określone znaczenie leksykalne wyrażane niekategorialnie nazywam leksykalnymi, np. kot-. Morfy o znaczeniu głównie strukturalnym, służące d tworzenia nowych wyrazów, nazywamy słowotwórczymi, np. -ek. Morfy odm/ niające daną formę wyrazową od innych form tego samego leksemu nazywam fleksyjnymi, np. -a lub -0. Symbol 0 to tzw. morf zerowy, którego używa si w celu wskazania, że w danej formie miejsce przeznaczone na morf o określom funkcji jest wolne, choć w innych formach tego samego leksemu jest ono zajęli'.

Morf leksykalny bywa też nazywany rdzeniem. W polszczyżnie jest o niezbędnym i niekiedy jedynym składnikiem formy wyrazowej. Oprócz rdzeni forma wyrazowa może zawierać afiksy - są nimi morfy słowotwórcze i fleksyjiK Afiksy następujące po rdzeniu nazywamy sufiksumi lub przyrostkami, afiks poprzedzające rdzeń nazywamy prefiksami lub przedrostkami. W języku polskni 1 morfy llcksyjnc są zasadniczo przyrostkami, a inorly słowotwórcze mogą Infl

/ czego zbudowana jest forma wyrazowa?

przyrostkami lub przedrostkami. Jeśli jednak stopniowanie przymiotników i przysłówków uznać za zjawisko fleksyjne, to cząstka naj- będzie miała wyjątkowy w polszczyźnie status jako jedyny przedrostek fleksyjny.

Przyrostki słowotwórcze z reguły występują w języku polskim przed fleksyj-iiymi. Wyjątkiem są tzw. postfiksy - osobliwy rodzaj sufiksów słowotwórczych, których używa się na końcu formy wyrazowej, po końcówce. Należą do nich cząstki -kolwiek, -ś, -i i -że, por. któr-y-kolwiek, któr-ego-kolwiek, któr-emu-kolwiek, któr-ym-kolwiek, podobnie np. któr-y-ś, któr-ego-ż, któr-ym-ie. Cząstki -kolwiek i < występują tylko w zaimkach, natomiast -że i -i mają szerszy zakres użycia, u do form trybu rozkazującego i czasu przeszłego czasowników mogą być dodawane wręcz bez ograniczeń, np. Dajcież spokój!, A idźże ty!, Nie miafaż być kot lianą?, Byłże z nią wtedy czy nie? Do wymienionych cząstek można jeszcze dorzucić -li. Teoretycznie -li ma szeroki zakres użycia, ale w praktyce jest ii/ywane dziś bardzo rzadko i tylko w tekstach stylizowanych, np. w formie aluzji do Mickiewiczowskiego Znaszli ten kraj,/ Gdzie cytryna dojrzewa (...)?

Niektóre wyrazy, nazywane złożonymi, zawierają po dwa morfy leksykalne, i/adziej większą ich liczbę, np. mebl-o-ścian-k-a, łam-i-strajk-0, zwierz-o-człek-o-lipiór-0, blad-o-róż-ow-y, st-u-metr-ow-y, chiń-sk-o-angiel-sk-o-ros-yj-sk-i (pisane i lurisko-angielsko-rosyjski). Morfy te mogą być połączone za pomocą interfiksów -w powyższych przykładach są nimi cząstki -o-, -i-, -u-. Interfiksy, obok prefiksów I nul iksów, to jeszcze jeden rodzaj afiksów.

Morfy jako jednostki tekstu odpowiadają morfemom. będącym jednostkami nystemu języka. Nie jest to odpowiedniość wzajemnie jednoznaczna, gdyż jeden morfem może być reprezentowany przez kilka morfów (nazywamy je wówczas Jrgo iiloniorfami). Na przykład morfy leksykalne występujące w formach kot-0 I km i c reprezentują jeden morfem KOT-, a morfy słowotwórcze występujące po nl/eniu w formach kot-ek-0 (M Ip), kot-k-a (D lp) i kot-ecz-ek-0 (M lp) lepo zcntują jeden morfem -EK-. Relację między morfemem a jego morfami możemy modelować podobnie do relacji między leksemem a jego formami wyi.i/owymi i pisać np.:

KOT- =» [kot-, koci-1

UK ■» [-ek-, -k-, -ecz-)

Idu minimalne jednostki znaczące morfy są nośnikami pewnych funkcji, toteż np morf -k- występujący w formie kot-k-ów (od KOTEK) jest czymś innym niż mml A występujący w formie kot-k-ę (od KOTKA). Wynika stąd, że wprawdzie |nlru morfem może być reprezentowany przez wiele morfów, ale jeden morf mili zy zawsze do określonego morfcmu.

7 punktu widzenia fleksji nie wszystkie szczegóły budowy formy fleksyjnej są luliiine fleksja zasadniczo nie wnika w budowę tematów flcksyjnych. toteż wyżej wymienione formy lekscmów KOT. KOTEK i KO TECZEK, oglądane ze stanowiska lleksp, przedstawiają się następująco