89627 Wykłady z polskiej fleksji4

Podstawowe pojęcia syntagmatyki fleksyjnc) Morfem -BY-

będziemy mówić o rodzinie końcówek -(E)M i o należących do niej końcówkach -(e)m. -{e)ś, -0, -(e)śmy, -(e)ście, -0.

Końcówki te są stosunkowo słabo związane z tematem czasownika, można jc bowiem odłączyć od niego i dokleić do innego, wcześniejszego składnika zdaniu Podamy najpierw przykłady z formami czasu przeszłego:

Ale się zmęczyłem.' - Alem się zmęczył!

Kiedy wróciłeś? - Kiedyś wrócił?

No, to sobie podjedliśmy. — No, tośmy sobie podjedli.

Po co tu przyszliście? - Po coście tu przyszli?

W taki sam sposób końcówki -(E)M, razem z morfem -by-, można odłączyć oJ tematu form trybu warunkowego:

Teraz czekalibyśmy na próżno. - Teraz byśmy na próżno czekali.,

a także od tematu form czasowników POWINIEN i WINIEN, które przeważnie nul wyrażają różnicy między czasem przeszłym, teraźniejszym i przyszłym ani trybenl orzekającym i warunkowym, np.:

Wy nie powinniście zostawać na wsi. - Wyście nie powinni zostawać na wsi.

Końcówki -(E)M można wreszcie odłączyć od tematu czasu teraźniejszego lekseniil BYĆ i wówczas pozostała część tematu jest z reguły pomijana, por.:

Głodny jesteś? - Głodnyś?

Kto ty jesteś? - Ktoś ty? lub Ktoś ty jest?

W liczbie mnogiej temat jest- po odłączeniu końcówki może być zastąpiony przel są, tak więc Myśmy jest wojsko i Myśmy są wojsko znaczą to samo, co My jesteśnm wojsko (obie konstrukcje są rzadkie i budzą wątpliwości normatywne, niemniej jednak są zaświadczone w tekstach współczesnej polszczyzny, przy czym drugi! ta z są, jest częstsza).

Do niektórych spójników i partykuł końcówki -(E)M są dołączane oblig;i| toryjnie, np.:

Gdybym wiedział, to bym panu jakoś pomógł (nie *Gdyby wiedziałem...)

Czyżbyś zapomniał? (nie *Czyżby zapomniałeś?)

Anna prosiła, abyśmy ją odwiedzili (nie *Anna prosiła, aby ją odwiedziliśmy)

Obyście długo żyli! (nie *Oby długo żyliście!)

Własność tę ma niewiele wyrazów, przede wszystkim następujące:

ABY	BYLEBY	JAKOBY	NIZELIBY
AŻEBY	CHOCIAŻBY	JAKŻEBY	OBY
BODAJ	CHOĆBY	JEŚLIBY	TOBY
BODAJBY	CZYŻBY	JEŻELIBY	ŻEBY
BODAJŻE	GDYBY	NIECHBY
BY	IŻBY	NIŹLIBY
BYLE	JAKBY	NIŻBY

Lączliwość końcówek -(E)M z różnymi składnikami zdania nie jest dowolna ¹ podlega rozmaitym ograniczeniom o charakterze fonetycznym, składniowym l stylistycznym (por. Tematy do dalszych studiów w tym rozdziale). Zdania, ' których końcówki te odłączono od tematu czasownika, występują dziś najczęściej « polszczyźnie potocznej, ale dawniej zakres ich użycia był szerszy. Niektórzy mówiący mają wręcz wątpliwości, czy zdania takie są poprawne, i skłonni są upatrywać w nich wpływ gwary. Jest to odczucie uzasadnione, gdyż elementy iollklowe dłużej przechowują się w gwarach niż w języku ogólnym.

/■łowiskiem charakterystycznym dla polszczyzny potocznej jest dołączanie i "ib ówck -(E)M do partykuły ŻE-, której jedyną funkcją jest stwarzanie dla nich podpórki”. W żywej mowie rzadko można usłyszeć słowa pieniądześ, trochęśmy, IW tpcujście, natomiast stosunkowo częste są konstrukcje z że-, np.:

j. Pieniądze żeś wydal bez sensu, mtrochę żeśmy wypili. wWcprai żeście przyjechali?

<i| i nu dowodem na to, że poczucie ruchomości końcówek -(E)M jest wciąż żywe. Nmnlutywnie nastawieni językoznawcy i liczni inni użytkownicy polszczyzny nie NlHttphlJą jednak takich zdań nawet w języku potocznym. Uważają, że słowa żem, tetmy, żeście są tylko wtedy poprawne, gdy ich pierwszym członem jest po|mi ŻE, np.:

żeś skłamał najzwyczajniej, dobrze, żeście przyszli.

,V<>. Morfem -BY-

pHlobme jak końcówki -(E)M także czasownikowy morfem -BY- jest ruchomy: Atu wy wykładnik może być dołączony do tematu czasownika, ale może leż iiviii słowem:

powiedziałaby prawdę.

>lli In powiedziała prawdę.

Wtini' li I i 2. osoby końcówka przenosi się razem z morfem -by-:

lo o powiedziałabyś prawdę.

■W hi.n liyś powiedziała prawdę.

A yltoi między szykiem powiedziałahy(ś) a szykiem by(ś) powiedziała zależy Iowo od czynników prozodycznych. Cząstka -by- jest enklityką (dołącza się >l> i iiinwo do poprzedniego słowa) i dlatego nie może występować na początku

^....... mii składowego, ani samodzielnego. Unika się leż. pozostawiania jej na

¹¹ “i* '• /dania: zamiast Wszystko powiedziałaby powie się raczej Wszystko l>y