Wykłady z polskiej fleksji3

Podstawowe pojęcia syntagmatyki fleksyjnej g wirówki -(E)M

3.4. Formy fuzyjne i aglutynacyjne ■ liczbę. Przedostatni (-by-) jest wykładnikiem trybu warunkowego. Trzeci od

kom a (-0-, -i-, -a-, -y-) wskazuje na liczbę i rodzaj. Czwarty od końca (-/-, -/-) Niezależny od podziału form fleksyjnych na analityczne i syntetyczne jest ich , ■,k.i/.ujc na czas i tryb (dostępne możliwości to czas przeszły, zaprzeszły

podział na formy fuzyjne i aglutynacyjne.

i pi /yszły złożony trybu orzekającego oraz tryb warunkowy). Zauważmy, że wybór

W formach fuzyjnych pojedynczy morf fleksyjny jest wykładnikiem różnych _imv,|/y / j / _nj_e zależy od rodzaju gramatycznego, lecz zdeterminowany jest kategorii fleksyjnych. W związku z tym mówimy, że morfy fleksyjne w formach i, u.ikterem następnego przyrostka - po / w polszczyźnie ogólnej nie występuje fuzyjnych są kumulatywne (mają zdolność kumulowania funkcji gramatycznych) i,_r,ka y (por. gwarowe lypci), a po / nie występuje głoska i (z wyjątkiem Nazwę formy fuzyjne możemy kojarzyć z polskim słowem fuzja w znaczeniu |h, |i, /nych wyrazów zapożyczonych, które zachowały oryginalną pisownię, np.

takim, w jakim mówi się np. o fuzji dwóch przedsiębiorstw (czyli ich połączeniu się). Jego odpowiedniki znajdujemy też w innych językach.

weekend). Wreszcie piąty od końca morf (-a-) nie wskazuje dokładnie ani na określoną osobę, ani liczbę, ani rodzaj, ani czas, ani tryb, lecz ma bardzo ogólną

W formach aglutynacyjnych wykładnikami różnych kategorii fleksyjnych są |,_m|, ^ strukturalną: może on wystąpić we wszystkich formach czasownika PISAĆ

zasadniczo różne morfy fleksyjne. W związku z tym morfy fleksyjne w formach aglutynacyjnych są niekumulatywne (nie mają zdolności kumulowania funkcji gramatycznych). Nazwa formy aglutynacyjne pochodzi od łacińskiego ag-glutino\ ‘przyklejam’ i ujawnia fakt, że w formach tych kolejne morfy fleksyjne j odpowiedzialne za różne kategorie fleksyjne, są niejako doklejane jedne do drugich

Należy od razu powiedzieć, że w polszczyźnie, w przeciwieństwie np. doi języka tureckiego, nie ma czystych form aglutynacyjnych, których wszystkiej morfy fleksyjne byłyby niekumulatywne. Z drugiej strony formy fuzyjne z przyrost-l kiem tematowym też nie są czysto fuzyjne, gdyż przyrostki te, niezależnie odl końcówek, mogą być wykładnikami wartości pewnych kategorii fleksyjnychI (zob. 3.2). Niemniej jednak możemy zauważyć różnice, porównując przykładowo! dwa podparadygmaty czasownika PISAĆ. Pierwszy z nich obejmuje formy! fuzyjne, drugi - ograniczony do dwóch rodzajów gramatycznych - aglutynacyjne:l

Czas teraźniejszy od PISAĆ

pisz-0-ę

pisz-e-sz

pisz-e-0

pisz-e-my

pisz-e-cie

pisz-0-ą

Tryb warunkowy od PISAĆ (rodzaj męskoosobowy i żeński)

pis-a-ł-0-by-m

pis-a-ł-0-by-ś

pis-a-ł-0-by-0

pis-a-l-i-by-śmy

pis-a-l-i-by-ście

pis-a-l-i-by-0

pis-a-ł-a-by-m

pis-a-ł-a-by-ś

pis-a-ł-a-by-0

pis-a-ł-y-by-śmy

pis-a-ł-y-by-ście

pis-a-ł-y-by-0

wyjątkiem czasu teraźniejszego, trybu rozkazującego i imiesłowów na -ący i -ąc.

W deklinacji polskiej dominują formy fuzyjne. W koniugacji natomiast występują iitowno formy fuzyjne, jak i aglutynacyjne. Aglutynacyjne w polszczyźnie są:

I formy trybu warunkowego,

2, formy czasu przeszłego w trybie orzekającym (od form warunkowych różnią się one tylko brakiem przyrostka -by-),

' formy czasu zaprzeszłego w trybie orzekającym (od form warunkowych różnią się one brakiem przyrostka -by- i obecnością słowa posiłkowego: pisałem był, pisałeś był, pisał był itd.).

Dtiieią ponadto dwie enklawy aglutynacyjności. Są to:

I, formy czasu teraźniejszego od BYĆ (z wyjątkiem są): jest-em, jest-eś, jest-0, jest-eśmy, jest-eście,

5. formy czasowników POWINIEN i WINIEN: powinien-em, powinien-eś, E bowinien-0, powinni-śmy, powinni-ście, powinni-0, powinna-m, powinna-ś, powinna-0 itd. oraz powinien bym, powinien byś, powinien by, powinni byśmy itd.

formy wymienione w punkcie 4 zaliczamy do aglutynacyjnych ze względu na ich ImimI> turystyczne końcówki, mimo że nie mają one innych morfów fleksyjnych fi ih|>!yeli wykładnikami innych kategorii fleksyjnych. Formy wymienione w punk i ll 5 /nliczamy do aglutynacyjnych ze względu na ich końcówki i możliwość występowania z morfem -by-.

1.5. Końcówki -(E)M

fot >i zauważyć, że w istocie używane są dwa szeregi końcówek charakterys-Iłtycli dla form aglutynacyjnych: jednego używamy po samogłoskach, drugiego •po||'łoskach (a także po jocie i nicsylabicznym u):

iii, ś, •0, -śmy, -ście, -0 cm, -CŚ, -0, -eśmy, -eście, -0

O ile w formach czasu teraźniejszego końcówka fleksyjna wskazuje zarówno na osobę, jak i liczbę, a przyrostek tematowy na czas, o tyle w formach trybul

warunkowego podział zadań pomiędzy poszczególne morfy jest dokładniejszy !_

Ostatni z nich, czyli końcówka (-m, -ś, -ó, -sm\, -.Me, </>). wskazuje na osobę pr/ykłud: pisalby-m, pisałam, ale pisal-em, jesl-em, powinien em. Dla skrótu