Wykłady z polskiej fleksji6

54 Podstawowe pojęcia syntagmatyki fleksyjnej

Morf zerowy symbol wskazujący, że w danej formie miejsce przeznaczone na moil o określonej funkcji nie jest zajęte, choć jest zajęte w innych formach tego samego leksemu.

Rdzeń - to samo, co morf leksykalny.

Afiks - morf słowotwórczy lub fleksyjny.

Przyrostek - afiks występujący po rdzeniu.

Sufiks - to samo, co przyrostek.

Przedrostek — afiks występujący przed rdzeniem.

Prefiks - to samo, co przedrostek.

Postfiks - sufiks słowotwórczy występujący na końcu formy wyrazowej, po sufiksach fleksyjnych.

Intcrfiks - afiks występujący między dwoma morfami leksykalnymi, łączący je.

Morfem - jednostka systemu języka, której w tekstach odpowiadają morfy. Stosunek morfemów do morfów jest taki jak stosunek leksemów do form wyrazowych.

Alomorfy - różne morfy reprezentujące ten sam morfem.

Temat fleksyjny - część formy fleksyjnej wskazująca na jej znaczenie leksykalne, zasadniczo wspólna dla wszystkich form danego leksemu.

Końcówka fleksyjna - część formy fleksyjnej wskazująca na jej funkcję gramatyczną, odróżniająca daną formę od innych form tego samego leksemu. Ściślej biorąc, końcówką jest ostatni (w szczególności jedyny) morf fleksyjny.

Przyrostek tematowy - przyrostek występujący między tematem a końcówką fleksyjną.

Temat podstawowy - najkrótszy temat, nie rozszerzony o przyrostki tematowe.

Temat rozszerzony - temat podstawowy z następującym po nim przyrostkiem tematowym lub ciągiem takich przyrostków.

Słowo posiłkowe - oddzielnie pisany składnik formy wyrazowej, pełniący funkcję analogiczną do morfów fleksyjnych, niekiedy odmienny, np. będzie, był, niech.

Część gramatyczna - część formy fleksyjnej pozostała po odcięciu tematu podstawowego. Może być afiksem, ciągiem afiksów, słowem posiłkowym lub ich kombinacją.

Tematy oboczne - tematy fleksyjne tego samego leksemu różniące się mniej lub bardziej regularnymi altemacjami.

Tematy supletywne — tematy fleksyjne tego samego leksemu różniące się w sposób nieregularny i niepodobne do siebie.

Formy syntetyczne - formy fleksyjne nie zawierające słowa posiłkowego ani morfu fleksyjnego pisanego oddzielnie od tematu danego leksemu.

Formy analityczne - formy fleksyjne, których składnikiem jest słowo posiłkowe lub morf fleksyjny pisany oddzielnie od tematu danego leksemu.

Formy proste - to samo, co formy syntetyczne.

Formy złożone - to samo, co formy analityczne.

Formy fuzyjne - formy fleksyjne, w których z zasady pojedynczy morf fleksyjny jest wykładnikiem różnych kategorii fleksyjnych.

Formy aglutynacyjne - formy fleksyjne, w których z zasady wykładnikami różnych kategorii fleksyjnych są różne morfy fleksyjne.

Pseudoimiesłów - forma identyczna co do kształtu z trzecioosobową formą czasu przeszłego, wchodząca w skład złożonych form czasownikowych.

< wlt /enia

I N;i/.wij poszczególne morfy w następujących formach wyrazowych: mebl-o-ścian-k-a, him-i-strajk-0, zwierz-o-człek-o-upiór-o. wice-mistrz-ow-sk-i, st-u-rnetr-ow-y, chiń-sk-o-imgiel-sk-o-ros-yj-sk-i. Jaki rodzaj morfów nie wystąpił ani razu w wymienionych przy kładach?

' Przeglądając formy leksemu NOGA oraz wyrazów pokrewnych, wymień jak najwięcej ulotnorfów morfemu NOG-. To samo ćwiczenie wykonaj dla leksemu RĘKA i wyrazów pokrewnych.

* /ustanów się, czy w leksemach odmiennych czysto funkcjonalnie, takich jak ALIBI, uzasadnione jest dzielenie form na temat i końcówkę zerową. Jakie argumenty mogą przemawiać za takim rozwiązaniem, a jakie przeciw?

I Który podział form rzeczownika DYNIA uważasz za bardziej uzasadniony: dyni-a czy dyndał Podobnie dyn i czy dyni-pł Zastanów się, co przemawia za podanym w tym rozdziale kryterium dzielenia takich form.

1 /analizuj budowę fleksyjną form następujących rzeczowników, wskazując temat llcksyjny, końcówkę i ewentualnie przyrostek tematowy: PIES, SŁOWO, ZWIERZĘ, AKWARIUM. CZŁOWIEK. Policz tematy oboczne.

fi Jaki przyrostek tematowy jest charakterystyczny dla form liczebników zbiorowych? Wskaż go w formach odmiany liczebnika DWOJE.

I laki przyrostek tematowy jest charakterystyczny dla form stopnia wyższego i najwyższego przymiotników? Podziel na morfy formy: młodszy i najmłodszy, a także straszniejszy, najstraszniejszy■ Jaką różnicę widzisz między budową dwóch pierwszych lorm i dwóch następnych?

N Wskaż część gramatyczną w następujących formach wyrazowych: pisarz, pisarka, pisownia, pisemny, pisać, pisano, pisano by, pisz, pisze, niech pisze, będziemy pisać, będziemy pisali, pisałbym, (Ja) bym pisał, pisałbym był, byłbym pisał.

'i Wskaż tematy supletywne w leksemach: ROK, TYDZIEŃ, KSIĄŻĘ, DOBRY, DUŻY, IŚĆ, CIĄĆ, SPAĆ. Które z nich reprezentują supletywizm całkowity, a które częściowy?

tu < zy tematy oda i ód są supletywne? A łza i łezł

11 t zy formy analityczne polskiego czasownika mogą być nieciągłe, tzn. dopuszczać wstawienie w środek innego słowa?

13 Wskaż temat podstawowy i morfy fleksyjne w formach czasu przeszłego czasownika PISAĆ.

I I W następujących zdaniach przenieś końcówkę czasownika, dołączając ją do innego składnika w zdaniu:

(n) Jeszcze takiego głupka nie widziałem.

(h) No to usiądź sobie, bo się zmachałaś.

(c)    / tak się rozstaliśmy na dobre.

(d)    Ze strachu pewnie mało nie umarliście.

(c) Starzy jesteście, a jeszcze się wam podróży zachciewa.

I I Które z następujących form są syntetyczne, a które analityczne? Które są fuzyjne, które aglutynacyjnc, a które mieszane: bali się, będę tęsknić, będzie chciał, (on) by wstał, byłbym grał, chodźmy, czekamy, czytaj, niech śpią, oglądanie, poszłabym, pracujących, \lodzieliście, stać, stara się, (wy)ście wiedziały, uszyto by, widziały były, zakochał się.