Wykłady z polskiej fleksji0

42 Podstawowe pojęcia syntagmatyki fleksyjnej

kot-0, kot-a, koci-e kotek-0, kotk-a, kotk-u koteczek-0, koteczk-a. koteczk-u

Te same formy ze stanowiska słowotwórstwa byłyby analizowane inaczej:

kot-ek-0, kot-k-a, kot-k-u kotecz-ek-0, kotecz-k-a, kotecz-k-u

W analizie słowotwórczej pominięto by bowiem leksem KOT jako słowotwórczo niemotywowany, a w pozostałych dwóch leksemach ujawniono by temat słowo-Ćw. 1, 2 twórczy i przyrostek pełniący funkcję formantu słowotwórczego.

3.2. Budowa formy fleksyjnej: temat i część gramatyczna

Tradycyjna gramatyka, którą będziemy też nazywali gramatyką szkolną, uczy, że forma fleksyjna ma budowę dwudzielną: składa się z tematu flek syjnego i końcówki. Temat fleksyjny wskazuje na znaczenie leksykalne danej formy, a końcówka wskazuje na jej funkcję gramatyczną. Po końcówce -ów rozpoznajemy na przykład dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników męskich, a po końcówce -om rozpoznajemy celownik wszystkich rzeczowników niezależnie od ich rodzaju gramatycznego. Jednak nie wszystkie końcówki są jednoznaczne, co widać w poniższych paradygmatach leksemów KOT i KOTEK:

kot-0	kot-y	kotek-0	kotk-i
kot-a	kot-ów	kotk-a	kotk-ów
kot-u	kot-om	kotk-owi	kotk-om
kot-a	kot-y	kotk-a	kotk-i
kot-em	kot-ami	kotki-em	kotk-ami
koci-e	kot-ach	kotk-u	kotk-ach
koci-e	kot-y	kotk-u	kotk-i

Wyjaśnijmy od razu, dlaczego literę i raz zostawiamy po stronie tematu fleksyjnego (np. koci-e, kotki-em), a innym razem przenosimy ją do końcówki (np. kotk-i). Otóż przy temacie zostaje i niesylabiczne, będące tylko znakiem zmiękczenia poprzedniej spółgłoski, natomiast i sylabiczne jest następnym morfem lub częścią następnego morfu. Taka sama zasada dotyczy innych podziałów morfemowych, np. między dwoma kolejnymi przyrostkami lub między tematem słowotwórczym a formantem.

Szkolne ujęcie jest proste, ale nic jest ścisłe, gdyż między tematem a końcówką fleksyjną trzeba niekiedy wyodrębnić przyrostek fleksyjny, a nawet kilka przyrostków. Oto przykłady:

lini-0-ę

imi-eni-a

Imi-cni-u

imi-0-ę

imi-cni-em

lini-cni-u

iiui-0-ę imi-on-a

łmi-on-0

imi-on-om

imi-on-a

imi-on-ami

imi-on-ach

imi-on-a ciel-0-ę

ciel-ęci-a

ciel-ęci-u

ciel-0-ę

ciel-ęci-em

ciel-ęci-u

ciel-0-ę ciel-ęt-a

ciel-ąt-0

ciel-ęt-om

ciel-ęt-a

ciel-ęt-ami

ciel-ęt-ach

ciel-ęt-a

mlcs/czan-in-0

mies/.czan-in-a

nueszczan-in-owi

mieszczan-in-a

imeszczan-in-em

inu-szczan-ini-e

iiiuttzczan-ini-e mieszczani-0-e

mieszczan-0-0

mieszczan-0-om

mieszczan-0-0

mieszczan-0-ami

mieszczan-0-ach

mieszczani-0-e

muze-um-0

muze-um-0

muze-um-0

inuze-um-0

muze-um-0

muze-um-0

muze-um-0

muze-0-a

muze-0-ów

muze-0-om

muze-0-a

muzc-0-ami

muze-0-ach

muze-0-a

NV związku z tym można mówić o temacie podstawowym (bez przyrostka) i temacie rozszerzonym (z przyrostkiem). Przyrostki fleksyjne występujące mlęil/.y lematem podstawowym a końcówką nazywamy tematowymi. Tworzą one

0    muły rozszerzone i wskazują na przynależność danej formy fleksyjnej do I o .Innej klasy funkcjonalnej fonu (w podanych przykładach - do określonej

III /In gramatycznej). I tak:

IMIIj ma lemat podstawowy imi- i dwa tematy rozszerzone: imi-eni- i imi-on-, (iiOiyeh pierwszy występuje tylko w liczbie pojedynczej, a drugi tylko w liczbie mnogiej:

( II l.l; ma temat podstawowy ciel- i trzy tematy rozszerzone: ciel-ęci-, > l?l { i i ciel-ąt-, z których pierwszy występuje w liczbie pojedynczej, a drugi

1    i w liczbie mnogiej;

MU SZCZANIN ma temat podstawowy mieszczan- (w mianowniku i wołaczu Im ubocznie mieszczani-) i temat rozszerzony mieszczan-in-, występujący w liczbie im|('(lyni7cj;

MlIZIiUM ma temat podstawowy muzę- i temat rozszerzony muze-um-, wMltfpU|.icy tylko w liczbie pojedynczej.

I odt ówka fleksyjna leż jest przyrostkiem, możemy powiedzieć więc, że . Innlowic polskiej formy fleksyjnej wyróżnia się zazwyczaj temat fleksyjny i jtulno lub wielosegmentowy ciąg przyrostków fleksyjnych, z których ostatni jest Mii/yw,mv końcówką.

W len sposób od szkolnego modelu:

MI forma fleksyjna = temat 4 końcówka

ni/i >./lismy do modelu:

M ’ lónna llcksyjna temat l (przyrostki) l końcówka