290 (30)

31

Typy słowotwórcze przymiotników derywowanych od rzeczowników na -Tja

1.    Wc współczesnym języku polskim znajduje się liczna grupa rzeczowników obcego pochodzenia kończących się na Tja, a więc typu demokracja, konsekwencja, kolizja, sugestia, chemia, komedia..., od których tworzy się przymiotniki w sposób dosyć mocno zróżnicowany. Owe rzeczowniki na -Tja nie stanowią jakiejś jednorodnej klasy ani pod względem semantycznym czy słowotwórczym, ani też pod względem pochodzenia. Łączy je natomiast ogólnie rozumiana obcość j wspomniana już wyżej cecha gramatyczna: są to rzeczowniki rodzaju żeńskiego kończące się na -ja po spółgłosce (pisane bądź przez -ja, np. demokracja, bądź przez -ia, np. sugestia).

Przyjrzenie sic przymiotnikom tworzonym od lego typu rzeczowników może ukazać pewne wewnętrzne podziały w obrębie klasy rzeczowników na -Tja, jak również pewne rysujące się tendencje w obsłudze przymiotnikowej tych rzeczowników.

2.    Najbardziej typowym przyrostkiem służącym do derywacji przymiotników od rzeczowników na -Tja jest przyrostek -mj. Występuje on przede wszystkim w postaci prostej -mj oraz w postaci rozszerzonej w różny sposób: jako -yczmj ff -iczny, -alny // -onalny i jako -yumy; rzadko występują w tej funkcji przyrostki -owy i -ski^u.

2.1.    Prosty przyrostek-wy łączy się z podstawowymi rzeczownikami na-Tja na dwa sposoby: przez skrócenie tematu podstawowego o tematyczne np. elokwencja-elokwentny, i przez rozszerzenie tematu podstawowego o wstawne y- (czy -i-), np. melodia - melodyjny, religia - religijny.

2.1.1.    Dery wowanie przyrostkiem wy od lematu skróconego jest zjawiskiem rzadkim i zachodzi zaledwie w kilkunastu przykładach. Podstawami dery-

⁴ Przykłady przymiotników derywowanych od podstaw na -Tja, jak i dane ilościowe dotyczące łych przymiotników, zresztą potraktowane dość ogólnikowo, czerpię z Indeksu ti źergo do SD/tr (1973). Cytowani? (w nawiasach) przykłady użyć kontekstowych poszczególnych przymiotników wziąłem przede wszystkim z SSz.ym.

* /.oh. tu leż Leszczyński, Uioagi o polskich przymiotnikach utworzonych od rzeczowników zapożyczonych nit -ja, Z polskich studiów slawistycznych, seria A. Językoznawstwo, PWN, Warszawa 1972, s. 75-80.

wacyjnymi są tu z reguły rzeczowniki na -ncja, a więc np. ambiwalencja ambiwalentny, elokwencja - elokwentny, inteligencja - inteligentny, konsekwencja -konsekwentny, redundancja - redundantny, trascendencja - transcendentny itd. Zupełnie wyjątkowo tworzy się tego typu przymiotniki od rzeczowników nie na ■ncja, np. dyskrecja -dyskretny czy ambicja -ambitny. Zresztą od podstawowego rzeczownika ambicja tworzy się również przymiotnik ambicyjny rząd. i ambicjonalny 'wypływający z ambicji; często wygórowanej'; (np. spoty ambicjonalne). To zróżnicowanie przyrostkowe przymiotników służy do ich pewnego zróżnicowania znaczeniowego, ponieważ ambitny to przede wszystkim 'kierujący się ambicją' (np. ambitny uczeń), ale też 'wypływający z ambicji (w znaczeniu pozytywnym)' (np. ambitne plany). Podwójne przymiotniki tworzy się też od rzeczowników kompetencja i transcendencja: kompetentny (np. urzędnik) i kompetencyjny (np. spór), transcendentny filoz. i transcendentalny filo/,.

2.1.2.    Przymiotniki na -(yj)ny utworzone od rzeczowników na -Tja liczą setki przykładów, choć zdecydowanie górują wśród nich derywaty od rzeczowników na -cja (z. górą 600 przykładów), bo też jest to klasa rzeczowników wśród rzeczowników na -Tja najliczniejsza. Oto kilka przykładów przymiotników typu -(cyj)ny: administracja-administracyjny, elektryfikacja-elektryfikacyjny, reformacja ■ refórmacyjny, stacja - stacyjny, transliteracja - transliteracyjny itd., i td.

Pozostałe rzeczowniki na-Tja i tworzone od nich przymiotniki są już znacznie rzadsze. Po kilkadziesiąt przykładów (ok. 30-60) liczą przymiotniki typu -sja - -syjny, -zja - -zyjny, i -ria —ryjmy, np. dygresja -dygresyjny, emisja - emisyjny, perkusja - perkusyjny, refleksja -refleksyjny; burżnazja - Intrżnazyjny, dywizja -dywizyjny, kolizja - kolizyjny, recenzja - recenzyjny; awaria - awaryjny, drogeria -drogeryjny, pruderia - pruderyjny, rafineria - rafineryjny, seria - seryjny itd.

Zaledwie po kilka (do ok. 10) przykładów liczą przymiotniki od rzeczowników o zakończeniach typu -dia, -tia, -fiu, -gin, -iia, min, -nia, -pia: melodia -melodyjny, prozodia - prozodyjrty; partia - partyjny (z licznymi derywatami złożonymi typu wielopartyjny); mafia - mafijny, elegia - elegijny, religia - religijny; biblia - biblijny, familia -familijny, melancholia - melancholijny, wigilia-wigilijny; armia - armijny, harmonia - harmonijny, kolonia ■ kolonijny, kompania - kampanijny, litania - litanijny, unia - unijny; daktyloskopia - dnktyloskopijny, filantropia -filantropijny, mizantropia-mizantropiimy, utopia-utopijny.

2.2.    W kilkunastu przymiotnikach derywowanych od rzeczowników na Tja wystąpił przyrostek -alny. I ten przyrostek tworzy najczęściej od rzeczowników na -cja (ściślej: -ncja), np. egzystencja - egzystencjalny, potencja -potencjalny, rezydencja-rezydencjałmy, substancja substancjalny, poza tym też od innych podstaw na -Tja, np. parafia parafialny, marchia marchUdny, filia -filialny, kolonia kolonialny (ale i kolonia - kolonijny: w zależności od znaczenia rzeczownika podstawowego), ceremonia - ceremonialny, gubernia gubernialny, materia -materialny, arteria-arteńalny, kategoria -kategoria!nu i parę innych przykładów tego typu.