296 (31)

32

Polskie i innosłowiańskie czasowniki typu na(sycić) się - ich krótka historia i problem genezy

1. W słowotwórstwie polskich czasowników charakterystyczny jest typ, tworzony za pomocą formantu nieciągłego na-... się, np. najeździć się, napatrzyć się. O funkcji i zakresie użycia tego formantu czytamy w GWJP (t. II, 1998, s. 550): „formantw?-... się wprowadza wysoki stopień nasycenia subiektu czynnością podstawową; tworzy liczne derywaty od czasowników czynnościowych, procesywnych i stanowych (ograniczenia dotyczą tylko czasowników ruchu ukierunkowanego), np. nabiegać się, napracować się, nasiedzieć się, naczytać się, nasłuchać się (czegoś)". Można chyba też dodać, że owe czasowniki typu na-... się mają charakter dość wyraźnie ekspresywny.

Typ ten jest żywy i produktywny nic tylko w szeroko rozumianej polszczy źnie współczesnej, ale jest dobrze poświadczony też w historii języka polskiego. Już na początku tej pracy warto zauważyć, żc w szeregu zdań z tymi czasownikami występują dwie charakterystyczne cechy o charakterze składniowym, a mianowicie: A) kumulacja czasowników reprezentujących ten sam typ słowotwórczy na-... się, które to czasowniki muszą „współbrzmieć" pod względem ekspresywnym, oraz B) występowanie elementów leksykalnych, podkreślających wysoki stopień nasycenia daną czynnością subiektu odpowiedniego czasownika.

Można sądzić, że główną funkcją zarówno owych szeregów składniowych, jak też i wykładników leksykalnych typu dosyć, do woli, jest funkcja ekspre-sywna, która dodatkowo podkreśla ekspresywność typu na-... się.

Ponieważ jest to bardzo rozbudowany i wyrazisty typ słowotwórczy, to warto wyróżnić go osobną nazwą. Proponuję więc tu dla niego nazwę: czasowniki saturatywne, a więc od łac. satur, -ra, -rum 'nasycony', saturo (salto) 'nasycić; przesycić', saturiłas 'nasycenie'.

Po „najnowsze" przykłady na te czasowniki, które jednocześnie zilustrują wspomniane cechy składniowe tego typu, sięgnę najpierw do SDor (po cytatach 7. tego słownika daję skróty, których rozwiązanie znajduje się w 1. tomie lego słownika):

A) np. Sam napracowałem się. w życiu niemało, nacierpiałem się w życiu głodu i kiedy. Sienk. Now. VI// L; „Majster" był pracowity w sposób niewiarygodny. Nienaski nie mógł się tej pracowitości napatrzeć i nadziwić. Żer. Nawr. i! L; Wale

rego wszyscy nazywali Iruwak, bo też nafruwał się, nalatałpo różnych kramach. Twórcz. 8, 1954; Zagwizdaliśmy się, nabiegaliśmy się, napociliśmy się - ale przynajmniej nie darmo. Prus Kron. V; Zaśpiewali się lam, najeździli tratwą po stawie. Zeg. Uśm. // SW; Księżycowi zozdychacze najgorzej zawsze wychodzili: na-jęczeli się., napłakali, nadręczyli; później pierwszy lepszy zuch ich odsądzał, a panna odprawiała z kwitkiem. Choj. Alkh. I. // 1,; Kobiccisko namęczywszy się, nakiuekawszy, wyzionęło ducha. Wol. Dom. II; Nie tyłka bowiem namordował się przy młocarni, ale i nalatał się tego poptimbrla więcej niż kiedykolwiek. Dąbr. M. Noce II ii L; Żebyś ty widziała mego biednego ojca, ile on się nacierpi, ile namar-tu>i! Jun.Bruk. ii L; Com się nie natrapiła, nie namodliła, nie napomstowała! Sewer Bied r. (f I.; Szlachcic zajmuje się gospodarką (...], ale jak się namozoli, na-tupta, nabieduje, czymże się. rozerwać? Rzew. H. Pani. li L itd.;

B) np. Niemało się nabojowa! z wieloma wrogami. Kossak Z. Beat. ii SW; Dosyć się nadep talem po cudzych krajach i ziemiach, i grodach, i miastach. Kaezk. Murd. II // L; Morzu nigdy się dosyć napatrzyć, nadziwić, nigdy nim dość nasycić nie można. Kras/.. Kartki li L; Najadłszy się do sytości, ludzie oni pod drzewem zasnęli. Slow. Proz. li L; Aż któregoś dnia, gdyśmy się właśnie nakłócili do syta i tylko nasze oczy ciągle przeszywały się nawzajem pogardliwym oburzeniem, w redakcji zjawił się winowajca naszych awantur. Putr. Rzecz, li L ild.

2. Jednak czasowniki typu na-... się nie są zjawiskiem nowym. Znajdujemy len typ już w SSlp (t. V), później leż w SP XVI (t. XV-XVI), i oczywiście u l.indcgo (dla XVII i XVIII w.). Przeglądając pod kątem lego właśnie typu słowniki języka polskiego, możemy zaobserwować, jak się ten typ w ciągu wieków rozwijał.

2.1. W SStp znajduje się w sumie 8 interesujących nas tu czasowników. Są to najeść się i nasycić się 'zjeść do syta, nasycić się', np. (pisownię staropolską odpowiednio upraszczam) A gdyż się najedzą i nasycą, [...], obrocą się ku bogom cudzym (postfiksalnesie odnosi się tutaj do obu form czasownikowych, ale w SStp hasło nasycić się nic; jest odnotowane); napatrzyć się 'przyjrzeć się dobrze, dokładnie, przez dłuższy c/.as, do woli', np. Miły mistrzu, daj mi twego oblicza do sytości się napatrzyć, abuch sie jego napatrzyła; napocić sic 'bardzo się spocić, dostatecznie się spocić', np. Wszędyć trzeba ludzkiej przyjaźni, by cię zgrzeli w szco-jej łaźni, aby(ś) się w niej napociła; naspać się 'wyspać się', np. Zmówiwszy to miły Krysius długą chwilę milczał, stojąc nad nimi, aż są dobrze odpoczynek i naspali sie; naśmiaćsię 'wyśmiać się, deridere', nazobaćsię 'nadzióbać się (ziarna), najeść się', np. Nalazl ziarno w życie, święć nam prażmo, Wicie, Aby się go nazobal Jan; zapewne też napić się 'połknąć pewną ilość płynu', np. Zapije się tego wina i zapije się.

Zwraca uwagę to, żc już w tym najstarszym, wyżej zacytowanym, choć jeszcze bardzo skromnym, materiale są dobrze poświadczone wspomniane cechy składniowe: A) kumulacja synonimicznych czasowników (najedzą się i nasycą) i B) występowanie elementów leksykalnych, wskazujących na zwiększony stopień nasycenia (rfo sytości; dobrze).