2Klineferter EZ

294 PATOLOGIA

mi	U		U	U
U U M	hi		n	W — zespół Downa
Aft Ah AA		XX	ftA	$$$ zespół Klinefeltera !;gXl| zespół Turnera
IX XX	ni	U		^ Jjł płeć normalna

Genetyczne powstawanie zespołów metabolicznych: Downa, Klinefeltera, Turnera

zwiększa się wraz z wiekiem matki, nie zależy natomiast od wieku ojca, ani od liczby przebytych ciąż. Podobnie bardzo ciężki przebieg mają inne zespoły: zespół Edwarda (trisomia 15), dający liczne wady rozwojowe twarzoczaszki i wady serca, oraz zespół Patau’a (trisomia 17) z głuchotą, niedorozwojem umysłowym i wadami krążenia.

Zjawisko nieprawidłowego rozchodzenia się chromosomów w trakcie podziału komórki, opisane wyżej, może zdarzyć się również w procesie gametogenezy, czyli tworzenia się gamet — komórek rozrodczych żeńskich, tj. jajowych w jajnikach (oogeneza) oraz komórek rozrodczych męskich, tj. plemników w kanalikach nasiennych (spermatogeneza). (Zob. Genetyczne podłoże płci, s. 237). W procesie powstawania komórek rozrodczych u człowieka występuje podział redukcyjny - mejoza (rys. na s. 89) - prowadzący do powstania komórek mających o połowę mniej chromosomów niż komórki ciała. Mejoza składa się z dwóch kolejnych podziałów jądra komórki macierzystej. W organizmie męskim w wyniku pierwszego podziału mejotycznego ze spermatocytu I rzędu powstają dwie równorzędne komórki o pojedynczej liczbie chromosomów — jedna zawierająca chromosomy X, druga chromosomy Y. Są to spermatocyty II rzędu, które drogą normalnego już podziału dzielą się na spermatydy, przekształcające się w plemniki. W organizmie kobiecym natomiast z oocytu I rzędu powstają także dwie komórki, ale jedna z nich zatrzymuje całą cytoplazmę komórki macierzystej (oocyt II rzędu), druga zaś jest bardzo mała. Przy kolejnym podziale sprawa się powtarza. Powstała komórka jajowa ma jeden chromosom X; drugi chromosom pozostaje w tzw. ciałku biegunowym, które wraz z nim ulega zanikowi (zob. Gametogeneza, rys. na s. 239).

Jeśli w trakcie podziału mejotycznego, w procesie tworzenia się plemników i komórek jajowych, nastąpi nieprawidłowe rozejście się chromosomów, powstaną anomalie rozwojowe. Gdy chromosomy nie rozejdą się przy podziale spermatocytów, powstaną plemniki zawierające podwójną liczbę chromosomów, tj. XY, i nie zawierające w ogóle chromosomów, tj. 0. Przy zapłodnieniu prawidłowa komórka jajowa X połączy się z plemnikiem XY lub 0. W następstwie powstanie zespół Klinefeltera XXY (rodzaj obojnactwa, z obniżoną czynnością rozrodczą i wewnątrzwydzielniczą jąder, osobnicy eunuchoidal-ni z powiększonymi sutkami, niedorozwiniętymi jądrami i prąciem) lub zespół Turnera X0 (znacznego stopnia niedorozwój jajników i drugorzędowych cech płciowych, często z zaburzeniami rozwojowymi fizycznymi i umysłowymi) (rys. na s. 294). Podczas nieprawidłowego rozejścia się chromosomów przy podziale oocytów, oba chromosomy X pozostaną w ciałku biegunowym I rzędu i komórka jajowa nie będzie w ogóle zawierała chromosomów (komórka jajowa 0) lub też oba chromosomy przejdą do oocytu II rzędu — komórka jajowa XX. W pierwszym przypadku połączenie jaja z plemnikiem daje komórkę X0 (rozwija się zespół Turnera) lub letalną postać Y0 (zygota ginie). W drugim — powstaje zespół superkobiety XXX (zaburzenia wewnątrzwydzielnicze połączone z zaburzeniami psychicznymi) lub zespół Klinefeltera XXY.

Istnieją też teoretyczne możliwości połączenia się zarówno komórki jajowej, jak i plemnika o nieprawidłowych garniturach chromosomów. Plemnik zawiera wówczas oba chromosomy płciowe (XY) lub nie zawiera ich wcale (0) — podobnie jajo (XX lub 0). Zygota byłaby wówczas następująca: XY + XX->XXXY (zespół Klinefeltera), XY + 0-»XY (genotyp męski), 0 + XX->XX (genotyp żeński), 0 + 0->0 (nie dochodzi do zapłodnienia).

Istnieją również choroby dziedziczne związane nie z wadliwą liczbą chromosomów, lecz z zaburzeniami genowymi w obrębie chromosomów X i Y. Do chorób tych należą m.in. hemofilia (krwawiączka), daltonizm i choroba Lambertów. Hemofilia i d a 1 -tonizm ddotyczą chromosomu X i dziedziczą się recesywnie. W związku z tym chorować mogą na nie mężczyźni, natomiast kobiety przekazują wady. Kobiety nie chorują, gdyż do ujawnienia się tej re-cesywnej cechy nie dopuszcza równoważący ją drugi, prawidłowy chromosom X. Mężczyzna posiada tylko jeden chromosom X, w związku z czym owa patologiczna cecha musi się ujawniać. W sporadycznych przypadkach hemofilia i daltonizm mogą ujawniać się u kobiet, gdy oba chromosomy X obarczone są tą cechą (zwykle w małżeństwach krewniaczych).

Hemofilia jest skazą krwotoczną, polegającą na zaburzeniu krzepnięcia krwi. Występuje w kilku postaciach, w zależności od braku odpowiedniego czynnika krzepnięcia; najczęściej defekt dotyczy czynnika VII, czyli tzw. globuliny antyhemofilowej. Daltonizm polega na zaburzeniu widzenia barwnego (brak widzenia jednej z barw). Choroba Lambertów dotyczy chromosomu Y, dlatego też nie