2
7

dukcję przemysłową, zwłaszcza w dużych firmach, które e stosunkowo krótkiego okresu XIX wieku. Konflikt klasowy wyraz bardziej zaczynają dominować w gospodarce, kontrolu _iaża główne napięcia, których tłem jest początek rozwoju spo-dzisiaj specjaliści od zarządzania. Marks twierdził, że prywa teczeństwa przemysłowego, gdy nic ukształtowały się jeszcze

na własność kapitału jest podstawową cechą kapitalizmu (bt w pełni nowo powstałe instytucje. Dahrendorf przypisuje

dę mówił o tym w dalszej części książki). Według Dahrer szczególne znaczenie tematom, o których wspomniałem powy-

dorfa w tym przypadku nie miał racji. Kapitalizm, w przeć; wieństwie do industrializmu, rzeczy wiście okazał się „chwile wym gościem w historii”. Społeczeństwo kapitalistyczne jes tylko jednym z podtypów społeczeństwa przemysłowego, za ledwie przejściową fazą w jego rozwoju.

W pewnym sensie Dahrendorf i Marks są ze sobą zgodni Obaj uważają, że kapitalizm jest typem społeczeństwa przeznaczonym do zastąpienia przez inny. Jednak proces len interpretują zupełnie inaczej. Zdaniem Dahrendorfa kapitalizm jest tylko wczesną formą społeczeństwa przemysłowego, typeir społeczeństwa, jaki nieuchronnie musiał zapanować w naszej epoce. Zanik kapitalizmu nastąpi na drodze dość łagodnego procesu społecznego, napędzanego głównie przez zmiany gospodarcze związane z rozszerzaniem się industrializacji. Wedlu? Marksa natomiast kapitalizm można pokonać jedynie w procesie zmiany rewolucyjnej, która stworzy zupełnie inny typ społeczeństwa; socjalizm. Marks twierdził ponadto, że fundamentalną rolę w owym procesie przejścia odegra konflikt klasowy. Dahrendorf przyznaje, w zgodzie z innymi teoretykami społeczeństwa przemysłowego, że walka klas jest w najnowszej historii zjawiskiem o pewnym znaczeniu. Nie podejmuję się tutaj podsumowania jego złożonych poglądów w tej kwestii. Zawierają one w każdym razie pewne propozycje przeiormułowania pojęcia „klasa”, które nie znalazły więf szego uznania nawet wśród jego zwolenników. Jeśli chód-⁷ o porównanie z Marksem, wystarczy powiedzieć, że Dahrefr dori ogranicza konflikt klasowy w znaczeniu Marksowskifi jako zjawisko związane z własnością prywatną — ^ żej (punkty 3-4), czyli pojawieniu się państwa liberalno-demokratycznego i stworzeniu form prawodawstwa przemysłowego, w tym ustawowego uznania prawa do strajku, dzięki któremu konflikty w sferze przemysłowej mogą być regulowane lub kontrolowane. Pierwsze umożliwia organizowanie partii, które mogą działać na rzecz poparcia rozbieżnych interesów klasowych na arenie politycznej; drugie zapewnia analogiczne rozpoznanie różnic interesów w sektorze przemysłowym. Efektem jest „rozbrojenie bomby zegarowej” konfliktu klasowego — dość gwałtowne walki klasowe w XIX stuleciu ustępują miejsca pokojowej rywalizacji politycznej i negocjacjom w przemyśle.

W analizie Dahrendorfa społeczeństwo przemysłowe jest społeczeństwem zróżnicowanym: splatają się w nim różnorakie konflikty i sojusze. W sumie jednak przedstawia dość optymistyczny obraz. Konflikty stanowią element wbudowany w strukturę opisanego wyżej instytucjonalnego porządku administracji i gospodarki. Szczególnie ważnym czynnikiem, umacniającym taki stan rzeczy, jest wyrównywanie szans dzięki zwiększonej ruchliwości społecznej. Społeczeństwa przemysłowe w ujęciu Dahrendorfa nie są egalitarne, ponieważ utrzymują podstawowe różnice zamożności i władzy pomiędzy różnymi grupami. Potencjalne straty są jednak równoważone przez rosnące możliwości awansu społecznegojednostek. Główną rolę odgrywa tutaj wykształcenie. Zdaniem Dahrendorfa w społeczeństwie przemysłowym sukces lub niepowodzenie w systemie oświatowym staje się głównym wyznacznikiem miejsca jednostki w społeczeństwie. Liberalizujące oddziaływanie ruchliwości społecznej, możliwe dzięki

42

43