23

warunkujących ich losy. Szczególne znaczenie tego faktu w omawianym kontekście polega na tym, że w organizacjach biurokratycznych, a zatem i w państwie, zachodzą mniej lub bardziej stałe procesy „przetargowe”. Władza jest zazwyczaj przedmiotem aktywnej walki, w której bynajmniej nie zawsze przegrywają jednostki zajmujące niższą pozycję. Nie oznacza to jednak bynajmniej, że poglądy Webera czy Michelsa nie mają żadnej wartości, wskazują bowiem rzeczywiste i dość' powszechne tendencje, choć niekoniecznie uniwersalnie związane z biurokracją lub rosnącą skalą organizacji społecznej.

Moim zdaniem koncentrując się na problemach panowania biurokracji, Weber nie dostrzega istoty Marksowskiej krytyki państwa kapitalistycznego. Wyróżniającą cechą rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych pozostaje oddzielenie „polityki”, gdzie każdy jest obywatelem, od „gospodarki”. Jak już wspomniałem. praw'o wyborcze stało się ważnym środkiem prowadzącym do zmiany w tych społeczeństwach. Chodzi jednak o to, że władza, jaką robotnicy mogą sprawować w sferze przemysłu, jest negatywna: opiera się na kolektywnej odmowie pracy lub innych sposobach jej zakłócania (oddziaływanie na płynność linii produkcyjnej, blokowanie określonych działań lub inny rodzaj sabotażu). Ani „niebieskie kołnierzyki”, ani niższe warstwy „białych kołnierzyków” nie mają formalnych praw uczestniczenia w kształtowanej odgórnie polityce gospodarczej.

Jeżeli podwładni często mają już możliwość wywierania znaczącego nacisku za pomocą środków negatywnych, uzasadnione jest oczekiwanie, że ich władza będzie się zwiększać poprzez rozszerzenie praw obywatelskich na sferę przemysłową. Inaczej mówiąc, możliwość osiągnięcia form „demokracji uczestniczącej” we współczesnych społeczeństwach nie jest bynajmniej tak jednoznacznie wykluczona, jak zakładał to Weber. Z analizy Marksa wynika, że dotyczy to zwtasZ' cza zakładów przemysłowych. Trudno jednak zaprzeczyć, że Marks i wielu jego kontynuatorów nazbyt entuzjastycznie wypowiadało się o możliwościach skutecznej instytucjonalizacji form demokracji uczestniczącej w przewidywanym ustroju socjalistycznym. Dzisiejsze społeczeństwa socjalistyczne w Europie Wschodniej (z pewnymi wyjątkami, jak jugosłowiański eksperyment samorządów robotniczych czy działalność Solidarności w Polsce) trudno uznać za dobry przykład w tym względzie.

Państwa, ruchy społeczne, rewolucje

Historia nowoczesnych państw, przynajmniej od XVIII wieku, splata się z oddziaływaniem ruchów społecznych. Ruchy społeczne można określić jako formy wspólnego działania w dążeniu do zasadniczych przeobrażeń niektórych aspektów istniejącego porządku społecznego. Podobnie jak badania nad państwem i biurokracją, tak i socjologia ruchów społecznych wiele zawdzięcza pionierskim pracom Maxa Webera. Weber zwraca uwagę na przeciwieństwa pomiędzy stałymi, regularnymi wzorcami organizacji biurokratycznej a bardziej bezkształtnym i ulotnym charakterem ruchów masowych, które pojawiły się jako reakcja na istniejący porządek. Ruchy społeczne definiuje jako dynamiczne wpływy, które zasilając gwałtowne nurty przemian, często wywołują ogólny przewrót lub znoszą utrwalone sposoby zachowania.

W czasach przednowożytnych można wyróżnić kilka bardzo ważnych typów ruchu społecznego. Cohn omawianp. rolę ..ruchów chiliastycznych” w średniowieczu”. Ruchy te miały

•Norman Cohn. The Pursuil ofthe Millenium. London 1962.

99