2

Część pierwsza

analiza indeksu tygodnika „The Economist", w ciągu ostatnich pięciu lat słowo to pojawiło się w publikacjach tego pisma prawie osiemdziesiąt razy, w poprzednim zaś pięcioleciu zaledwie pięciokrotnie). Jesteśmy świadkami narodzin nowego dyskursu - d y s k u psjj traumy.- wkraczającego powoli na arenę nauk społecznych i humanistycznych (Caruth 1995. Caruth 1996. Maruyama 1996. Neal 1998).

Pojęcie traumy społecznej (kulturowej) może być stosowane między innymi do rozważania problemu ne gajty wny cji^,dxs.f u.n k c j o n a 1 n y c h skul ków. rozległych zmian społecznych. Celem tej pracy jest wstępna eksplikacja tego szczególnego sposobu rozumienia omawianego pojęcia, próba jego usytuowania w szerszym kontekście współczesnych teorii zmiany oraz zademonstrowania jego użyteczności przez poddanie go weryfikacji historycznej. Terenem weryfikacji będzie jeden konkretny przykład szczególnie głębokiej i radykalnej zmiany społecznej. Jaką był upadek komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. Zjawisko to. słusznie uznane za iście rewolucyjny przełom i entuzjastycznie przyjęte zarówno przez samych uczestników, jak i przez obserwatorów, ma też. jak się okazuje, swoje mniej sympatyczne oblicze. Nie ulega wątpliwości, że przynajmniej na czas jakiś, staje się ono źródłem traumy dla sporych odłamów' społeczeństw postkomunistycznych. Będzie to przedmiotem rozważań w empirycznej. egzemplifikacyjnej części opracowania. Ale skupmy się najpierw na kwestiach pojęciowych i teoretycznych.

Zmiana społeczna

jako proces społecznego stawania się: kilka implikacji

O potrzebie wprowadzenia pojęcia traumy, zwłaszcza traumy kulturowej, przekonamy się wtedy, gdy rozważymy kilka podstawowych nauk płynących zejwspół-czesnych teorii zmiany społecznej. Teorie zmiany zrywające z ideą rozwoju czy postępu i opierające się na idei społecznego stawania się czy tworzenia historii, opisują zmiany społeczne jako procesy charakteryzujące się ciągłością, nieprźewicly\v;11 nośeią. nie do końca zdeterminowane i o t wa r t c _v^apę^ząiie_pj^ez działam a_pod -miotów indywidualnych i zbiorowych. IProcesy owe zachodzą w przestrzeni opcji strukturalnych (ograniczonych okazji do działania), dziedziczonych w postaci za kumulowanego efektu działań wcześniejszych. Proces społecznego stawania się przebiega w odziedziczonym po przeszłości kontekście społecznym, czyli w-e wspólnej dla danego społeczeństwa puli gotowych wzorców' sym-bolizacji, interpretacji, konceptualizacji i narracji bieżącej praktyki społecznej (Sztompka 199la, 1993).

Takie ujęcie zmiany społecznej ma kilka implikacji: pierwsza to koncentracja na podmiocie indywidualnym i zbiorowym, czyli na aktywnej sile sprawczej zmian społecznych, kryjącej się w ludzkich zbiorowościach wszelkiego rodzaju; druga to uznanie strukturalnych i kulturowych ograniczeń sprawców, czyli ich limitowanego dostępu do puli zasobów strukturalnych J kulturowych: trzecia to skupienie się.na wpijcie.wcześniejszych zmian społecznych na obecny stan zbioro-

17