2 (123)

89

głównie nad jeziorami: Augustów-Wójtowskic Włóki, Ełk, Woźna Wieś. Osadnictwo holoccńskic, w tym zwłaszcza grup parancolitycznych prezentuje następujący model osadniczy: osada lokowana jest w pobliżu ujścia rzeki do jeziora (Augustów-Wójtowskic Włóki, Stacze, Woźna Wieś) lub w sąsiedztwie dużej rzeki: (Grajewo, Sośnia). Położenie stanowisk w opisanej sytuacji stwarzało możliwości korzystania z dogodnych połączeń wodnych, którymi nasycony jest omawiany obszar. Dogodność osadnicza omawianych terenów sprawiła, że większość stanowisk nosi ślady wielokrotnego zasiedlenia, zarówno w paleolicie schyłkowym, w mezolicie i w neolicie.

Stanowiska, na których stwierdzono intensywne osadnictwo schyłkowopaleolityczne to: Augustów-Wójtowskie Włóki, Ełk i Woźna Wieś. Pozostałe stanowiska dostarczyły wytworów świadzących o penetracji grup paleolitycznych. Wymienione stanowiska dostarczyły bogatego materiału krzemiennego, zgrupowanego w kilku skupieniach (krzemie-nicach).

Cechą odróżniającą osadnictwo na stanowisku 1 w Woźnej Wsi jest obecność, poza powszechnym dla wszystkich stanowisk inwentarzem świderskim, również wyrobów o cechach Bromme-Lyngby. Wyroby te nie są jedynie domieszką, ale stanowią odrębną jednostkę o licznym inwentarzu. Zalegały one zapewne w kilku krzemienicach na obszarze kilku arów. Brak jest danych dla ustalenia chronologii tego typu inwentarzy, jak również inwentarzy mazowszaftskich dla stanowisk omawianego regionu. Poprzez analogie do Stanowisk z Niżu Europejskiego można datować pierwsze z nich od Allcródu do młodszego Dryasu, a stanowiska ma-zowszańskie na młodszy Dryas i być może preboreal.

Osadnictwo holoceńskie jest potwierdzone na wszystkich cytowanych stanowiskach regionu. Żadne z nich nie dostarczyło podstaw do wyróżnienia czystych zespołów me-zolitycznych (bezceramicznych). Tak więc jako stadium me-zolityczne można uznać obecność elementów narwiańskich, które dotychczas nie zostały nigdy znalezione w kontekście z ceramiką strefy leśnej. Jednak zagadnienia następstwa osadniczego, koegzystencji grup bez znajomości ceramiki i grap z ceramiką (paraneolitycznych), kontynuacji tradycji obróbki krzemienia oraz gospodarki tych dwóch grup są wciąż kwestią otwartą. Wyroby krzemienne uznane za mezo-lityczne nawiązują do obu głównych jednostek taksonomicznych znanych z terenów Polski centralnej (cykle narwiański i wiślański). Omawiane jednostki datowane są w Polsce centralnej od preborealu po atlantyk. Zaobserwowanych w inwentarzu elementów wschodnich nic można również dokładnie datować. Na stanowisku 1 w Woźnej Wsi odkryto rzadko spotykane elementy rozplanowania osady, wiązane z mezoli-tycznym etapem osadnictwa. Są to: pochówek mężczyzny z kośćmi konia oraz umocnione paleniska lub jamy do gotowania. Zwłaszcza pochówek w obrębie osady jest znaleziskiem unikatowym.

Osadnictwo paraneolitycznc jest związane głównie z kulturą niemeńską. Osady niemeńskie odkryło w Augus-tpwie-Wójtowskich Włókach, Grajewie, Sośni, Staczach i w Woźnej Wsi. Ich obszar waha się od 1 ara (Augustów) do kilkudziesięciu (pozostałe). Rozległość osad i bogactwo materiału wynika z wielokrotnych powrotów na miejsce obozowiska. Wspólny dla osad jest brak śladów konstrukcji mieszkalnych, co sugeruje nietrwałą zabudowę szałasową lub budownictwo drewniane typu zrębowego.

Porównując inwentarze krzemienne stanowisk niemeńskich uderza ich generalne podobieństwo wyrażone w przeżywaniu się tradycji mczolitycznych w krzemieniarstwie. Można śledzić pewne różnice, ale trudno w tej chwili ustalić czy wynikają one z różnic chronologicznych, czy są wynikiem odmiennych aktywności gospodarczych. Na zróżnicowanie chronologiczne osad niemeńskich wskazuje odmienna typologicznie ceramika, wśród której odnotowano zarówno typ Dubiczaj, Woźna Wieś i Sośnia co jest interpretowane jako wielofazowość osadnictwa o rozpiętości ponad 1000 lat. Na innych stanowiskach niemeńskich znajdowano również ułamki ceramiki kultury rzucewskiej, co wskazuje na kontakty ze strefą nadmorską.

Sprawa relacji chronologicznych osadnictwa mezoli-tycznego i paraneolitycznego jest ciągle nie rozwiązana. Data przyrodnicza 14C, która jest bezpośrednio związana z kośćmi z pochówku i wynosi 5.900 ± 100 B.P. jest zbliżona do daty z Sośni 5.700 ±120 B.P. Ponieważ na obu stanowiskach autorki przujmują istnienie osadnictwa mczoli tycznego i paraneolitycznego, a datowanie wczesnych materiałów ceramicznych kultury niemeńskiej jest oparte na danych pośrednich (topograficznych i stratygraficznych) zagadnienie nie jest ostatecznie wyjaśnione.

Zakładając jednak, iż obie daty odnoszą się do osadnictwa mezolitycznego cyklu wiślańskiego są one o kilkaset lat młodsze niż te z terenów Polski centralnej jak Tomaszów I i II (R. Schild, M. Marczak, H. Królik 1985, s. 130) czy Janisławice (Z. Sulgostowska 1990 b). Daty z Sośni i Woźnej Wsi potwierdzałyby więc od dawna wysuwaną sugestię, że region Polski północno-wschodniej—specyficzny ze względu na paleogeografię, umożliwiał dłuższe przeżywanie się zjawisk niż tereny bardziej południowe.

Przyjmując założenie, że narzędzia informują o typie gospodarki można stwierdzić, że ich zestaw jest typowy dla gospodarki łowieckiej, brak jest natomiast narzędzi związanych z rolnictwem.

Stosunkowo liczne podkładki i rozcieracze kamienne mogły być używane również do obróbki pokarmów roślinnych, co wskazywałoby na istnienie i rolę zbieractwa.

Cechą szczególną, wyróżniającą Woźną Wieś spośród stanowisk regionu i stawiającą ją w rzędzie nielicznych w Polsce stanowisk, jest stwierdzona na stanowisku 1 czynność rozcierania czerwonego barwnika — ochry oraz użycie go w pochówku z okresu atlantyckiego. Istotne jest, iż w piaskach sandrowych podłoża stanowiska występują naturalne, kruche grudki barwnika o średnicy do 5 cm, których analiza spektrograficzno-jakościowa pozwala je określić jako ochrę o zawartości Fe 5-20%. Dalsze, bardziej precyzyjne badania laboratoryjne pozwolą na weryfikację hipotezy o wzroście roli eksploatacji lokalnych źródeł surowców w mezolicie w porównaniu z późnym paleolitem (Z. Sulgostowska 1990a).

Ponieważ w literaturze istnieją już opracowania dotyczące epoki kamienia w Polsce północno-wschodniej autorki uznają za celowe ustosunkowanie się do nich w poniższej dyskusji, na podstawie wyników badań przeprowadzonych w Woźnej Wsi. Krytyczny przegląd dotychczasowych poglądów na temat taksonomicznych jednostek holoceńskich wyróżnionych na tym terenie został wyczerpująco przedstawiony w pracy E. Kcmpisly i H. Więckowskiej (1983, s. 87-91). Od czasu powstania pracy ukazały się nowe opracowania i im głównie będzie poświęcona dyskusja, w której zostanie zachowany porządek chronologiczny.