2 (1369)

108

powtarzane bardzo często i do dziś żywotne, np. okazyja 140x, komisarz 56x, senator 53x, profesyja 44x, racyja 35x, fortuna 33x, fantazyja 32x, wiktoryja 30x, materyja 29x, intencyja 28x, traktat 27x, relacyja 24x, substancyja 24x, afekt 24x, komenda 23x, sens 23x, impet 22x, regiment 21x, machinacyja 21x, honor 20x itp.

Niektóre wyjątkowe w XVII w. latynizmy znalazła H. Rybicka-Nowacka tylko w Pamiętnikach Paska, np. klijent 270v, klimakter 85v, kondemnata 3x, pre-dykt 56, realista 140, reperkusyja 65v, sekonda 192v, sylogizm 270, symetiyja 110, tomulencyja 186v, trans figuracyja 248, waleta 123, weksa 114v, wicesinstygator 215, wiceinstygator 219v, wiktyma ‘ofiara’ 14x. Niektóre z takich wyjątkowych, tylko u Paska występujących latynizmów nie są w ogóle, notowane w słownikach, np. jaktancyja ‘chełpliwość’ 137v, jak tur a ‘strata’ 118v, kontumelija ‘obelga’ 3x, kontynencyja ‘umiarkowanie’ 267v, piktora ‘malowidło’ 77 v. Jednak D. Moszyńska * w materiałach do Słownika polszczyzny XVI wieku znalazła wyrazy sylogizm 2x, temulencyja, sekunda ‘następny’, u Paska zaś ‘poparcie’, również podobne formacje: kondemnacyja 2x, predykant 3x, wigilancyjanin ‘członek sekty’.

Znacznie mniej latynizmów Paska wynika z obliczeń Zenona Klemensiewicza ^{1 2 3 4}. W dowolnie wybranym urywku 6000 wyrazów z Pamiętników Paska znalazł on 128 latynizmów, czyli 2% wszystkich wyrazów, co chyba wynikło z przypadkowego doboru tekstu.

Masowe użycie makaronizowania, czyli latynizmy i wtręty łacińskie nazywa Z. Klemensiewicz „nieznośną manierą” wywołaną snobizmem, „chęcią pokazania się z rzekomo wysokim wykształceniem, z przynależnością do warstwy panującej, szlacheckiej”. Podobnie wyjaśniał Claude Backvis ⁵: „Takie mówienie i pisanie pełne wstawek łacińskich wydawało się właśnie ogromnie rodzimym, szlacheckim, sarmackim. Zgadzało się też ono z barokowym stylem epoki, stylem kojarzącym elementy sprzeczne, rozmiłowanym w efekcie zewnętrznym i pompatycznym geście”.

Zofia Kurzowa

Kraków

JĘZYK POLSKI W WIELKIM KSIĘSTWIE LITEWSKIM

w xvn—xvm wieku

(Na materiale fonetycznym)

Wiek XVII to, jak wiadomo, okres, kiedy zaczynająca się już wcześniej ekspansja polszczyzny w Wielkim Księstwie Litewskim doprowadziła do całkowitej polonizacji tamtejszej warstwy szlachecko-magnackiej. To także jednak wiek, w którym, jak wynika z przeprowadzonych właśnie badań, mamy już do czynienia w Wielkim Księstwie z wykształconą w pełni, lokalną odmianą polskiego języka ogólnego, której można nadać miano polskiego dialektu północnokresowego.

Jest to odmiana szczególna, bo wytworzona tam i używana przez pewną tylko warstwę społeczną, tj. stan szlachecko-magnacki. Powstanie dialektu północnokresowego stało się jednym z przejawów polonizacji tej warstwy. Inny ważny jej przejaw to poczucie wspólnoty obywatelskiej w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Ulegająca polonizacji warstwa szlachecko-magnacka nie była wcześniej, jak wiadomo, na Litwie narodowościowo, językowo i kulturowo jednolita, lecz przeszła w XIII—XVI w. w części litewskiej proces głębokiego zniszczenia ^ł, co niewątpliwie miało swoje konsekwencje w łatwiejszym przejmowaniu później pierwiastków kultury trzeciej — polskiej.

Wprowadziło ją do Wielkiego Księstwa kilka czynników. Po pierwsze czynniki etniczno-osadnicze, tj. przenikanie ludności polskiej, a z czasem ⁶

1

* H. Rybicka-Nowacka, Rzeczowniki zapożyczone z łaciny w jeżyku polskim XVII wieku (na mate

2

riale literatury pamiętnikarskiej), Prace Językoznawcze 70, Komitet Językoznawstwa PAN, Wrocław

3

1973, s. 110.

4

Z. Klemensiewicz, Historia jeżyka polskiego, PWN, Warszawa 1974, s. 341, 408.

5

' C. Backvis, Quelques rcmarąues sur le bilinguisme latino-polonais dans la Pologne de seizieme silcie. Communication prisantie au Congris de slavistique de Moscou I—10. X. 1958, s. 38—49.

6

Por. J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 135 oraz L. Wasilewski, Kresy wschodnie, Litwa i Białoruś, Podlasie i Chelmszczyzna, Galicja wschodnia, Ukraina, Warsza-wa-Kraków 1917, s. 260.